Тоғыз-құмалақ

Тоғыз құмалақ тақтасының жалпы құрылысы

Тоғызқұмалақ — қазақтың ұлттық дәстүрлі ойындарының бірі, ақыл-ой ойыны.

Тарихы

Соңғы деректерге қарағанда, оның шығу тарихы 4 мың жылдық кезеңді қамтиды. Ал кейбір мамандардың айтуынша, оның пайда болған кезі бұдан да көп уақыт болуы әбден мүмкін. Тоғыз-құмалақ өткен ғасырларда қазақ даласындағы ең кең тараған ойын болатын. Қазақи аңыздарға сенетін болсақ, тоғызқұмалақ ойынын қарапайым қойшылар ойлап тапқан. Тоғызқұмалақ тақтасы ретінде олар жерді қазып, арнайы шұңқырлар жасаған. Ал, құмалақтарды дайындау үшін қойлардың құмалағын кептіріп, дәл сондай 162-сін қолданған. Ауызба-ауыз таралып келген аңыздарда тоғызқұмалақ ойыны қойшылар үшін керемет ермек болды.

               Қазақстан Республикасы Тоғызқұмалақ спорты Федерациясы

Адамзат өркениеті мен әр ұлт мәдениетінің қалыптасып, жетілу барысындағы зияткерлік ойындардың орны айрықша. Ғасырлар бойы олар үздіктерді анықтайтын спорттық бәсеке, жарыс түрі ғана емес, өскелең ұрпақтәрбиесінде, ұлттардың интеллектуалдық әлеуетін көтеруде маңызды феномен болып келеді. Жүйелі, қисынды ойлау, білім мен ғылымға бейімділік негіздерін қалауда, ыждаһаттық пен табандылықты тәрбиелеуде тоғызқұмалақ секілді зияткерлік ойындар ұтымды әрі таптырмас тәрбие құралы. Тарихы сан мың жылдық тоғызқұмалақ ойыны – қазақ ұлтының әлемдік өркениетке қосқан жарқын үлесінің бірі. Әр деңгейдегі жарыстарымызға ортақ, тұрақты қағида бар: «Біздің сайыстарда жеңімпаздар болса да, жеңілетіндер жоқ. Ұтатын – ұлттық мәдениетіміз». Себебі,бүлдіршіндерден ардагерлерге дейін барлық ойыншылар мен жаттықтырушылар, тоғызқұмалақ насихатшылары мыңдаған жыл тарихы бар төл ойынымызды жандандырып, түлету арқылы мәдени мұрамызды жаңа деңгейге көтеруде. Әлем чемпионаттары, халықаралық жарыстар мәдениеттер әріптестігі мен үндестігіне де өз септігін тигізетіні сөзсіз. Тоғызқұмалақ тақталарының көріністері тасқа қашалып, алғашқы мәліметтер ауыз әдебиеті үлгілерінде кездесетіні рас. Қай кезеңде болсын, еліміздің алдыңғы қатарлы азаматтары, рухани жетекшілері, қоғам қайраткерлері ұлт мәдениеті алдындағы жауапкершілікті сезініп, көмескі тарта бастаған асыл мұраларын сақтап, қайта жаңғыртуға үлес қосқан. Ұлы Абай тоғызқұмалақтың шебер ойыншысы ғана емес, жарыстардың ұйымдастырушысы әрі демеушісі ретінде танылған. Ал оның замандастары Көрпебай мен Құдулардың дара ойындарымен ерекшеленгені туралы деректер бар. Абайдың немере інісі Әрхам Ысқақов тоғызқұмалақ мектебін дамытып, алдыңғы үрдісті жалғастырған. 1936 жылы Орта Азияда алғаш рет «Тоғызқұмалақ» кітабын жазған түркітанушы С. Аманжолов болды. Бүгінгі күнге дейін өзгеріссіз пайдаланып келе жатқан ойын ережелерін кезінде Мұхтар Әуезов, Қалибек Қуанышбаев, Шаймардан Ибраев бастап, тоғызқұмалақ мамандары бірігіп, 1948 жылы бір келісімге келу арқылы жүйелеп, ортақ жиында көпшілік арқылы қабылданған. Тоғызқұмалақтан 1948 жылы Алматы қаласында өткен бірінші республикалық жарысқа 4 адам қатысып, бірінші жеңімпаз ретінде Жамбыл облысының өкілі – Ш. Өтегенов танылды. Тоғызқұмалақ тақтасындағы отауларға сандық белгі қойылмастан бұрын әріптік белгілер қойылған, оның авторы – Ш. Ибраев. 1949 жылы өткен ҚазақКСР-ның ІІ чемпионатында тоғызқұмалақ тақтасындағы отауларды әріптік белгілеу нотациясы қолданылды. 1974 жылы әріптікбелгілеу сандық белгілеуге көшірілді, оның авторы – С. Тілеубаев. Кейінірек ұлттық ойынның дамуына Т. Сұлтанбеков, Р. Кәрімбаев, С.Аманжолов, С. Тлеубаев, Д. Поляков, М. Таникеев, Б. Төтенаев үлес қосты.Әсіресе осы игі істе Ә. Ақшораевтың орны ерекше. Ол ойынның негізгі қағидаттарын жетілдіруде талмай тер төкті. 1967 жылы Т. Сұлтанбековтың «Шахмат, дойбы, тоғызқұмалақ» кітабы жарыққа шықты. 1974 жылы ҚазақКСР-ның тоғызқұмалақ федерациясы құрылды. Тоғызқұмалақ ойынының ережесі ретінде С. Аманжолов пен Т. Сұлтанбековтың кітаптарындағы қағидалар алынды. 1978 жылы ҚазақКСР-ның чемпионы болған қостанайлық Д. Поляков ерлер арасында, ал әйелдер арасында 1989 жылы павлодарлық Г. Қабылдинова «Спорт шебері» ресми атағына тұңғыш рет ие болды. Оған дейін ҚазақКСР-ның чемпионаты ашық түрде өткізіліп келген болатын. 1979 жылы Ә. Ақшораевтың «Тоғызқұмалақ» кітабы баспадан шықты. 1980 жылы ҚазақКСР тоғызқұмалақ федерациясының тапсыруымен тоғызқұмалақ ойынының негізгі қағидаларына қаратаулық Ә. Ақшораев пен алматылық Н. Жүнісбаев өзгерістерді енгізді. Ал 1991 жылы Б. Әзімжанов пен М. Таникеев тоғызқұмалақ ойынының негізгі қағидаларына жаңа толықтырулар мен түзетулерді енгізді. 1984 жылы Қазақ КСР-ның командалық чемпионаты алғаш рет өткізілді. 1990 жылы тоғызқұмалақ Федерациясының президенті болып Несіп Жүнісбаев сайланып, 1990-2004 жылдар аралығында республикалық тоғызқұмалақ Федерациясында Несіп Жүнісбаев, Қайрат Жайлаубаев және Қанат Садвақасов басшылық етті. 1990 жылы Тоғызқұмалақ Федерациясының I Республикалық конференциясында қостанайлық халықаралық дәрежедегі спорт шебері Б.Әзімжановтың ұсынысымен рейтинг-парағы енгізді. Бірақ бұл жұмыс кейін жүйелі түрде жүргізілмей қалғанымен, 2006 жылы қайта жанданды. 1991 жылдан бері Қазақстан Республикасының жекелей чемпионаты ерлер мен қыз-келіншектер арасында бөлек өткізіліп келеді. Оған дейін олар сайысқа бірге түсіп келген болатын. 1991 жылдың чемпиондары жамбылдық спортшылар – ерлер арасында Қазыбеков Ғани мен қыз-келіншектер арасында Өмірзақова Гүлнар болды. Бірақ, кеңес дәуірінде саяси-идеологиялық себептерге байланысты тоғызқұмалақ қанатын кеңге жая алмады. Тәуелсіздік алғаннан кейін түрлі қиыншылықтарға қарамастан, басқа мәдени дәстүрлерімізбен қатар тоғызқұмалақтың жаңғыруына М. Ноғайбаев, Е. Иманбаев, Б. Әзімжанов, Н.Жүнісбаев, Қ. Жайлаубаев, Ж. Тұрғамбаев, Қ. Сапарбеков, О. Жүніс, А. Жақапбаева, С. Биболов, І. Әшімов, Б. Жұмаділов, Қ. Нұршин, Б. Төлегенов, Р. Үмбетов, Қ. Әшетов, Б. Бейсенаев және тағы басқа азаматтар ерен еңбек сіңірді. 1998 жылы С. Тілеубаев пен А. Жақапбаеваның «Тоғызқұмалақ нұсқаулары» кітабы жарыққа шықты. 1999 жылы Б. Әзімжанов пен А. Жақапбаеваға алғаш рет «Халықаралық дәрежедегі спорт шебері» спорттық атағы берілді.1999 жылы М. Ноғайбаевтың «Ұлттық өнеріміз тоғызқұмалақ мектепбағдарламасында» кітабы жарыққа шықты. 2000 жылы С. Тілеубаевтың «Тоғызқұмалақ әліппесі» кітабы жарыққашықты. 2001 жылы Ә. Ақшораевтың «60 сабақтық тоғызқұмалақ ойынының оқулығы» баспадан шықты. 2001 жылдан бері ҚР Туризм және спорт министрлігі ҚР ардагерлері, жасөспірімдер мен жастар арасындағы чемпионаттарды бөлек өткізіп келеді. 2004 жылы республикалық тоғызқұмалақ федерациясының Президенті – Алихан Байменов сайланып, 2004-2013 жылдар аралығында және 2015 жылдан бүгінгі күнге дейін Федерацияға басшылық етуде. 2004 жылы М. Шотаев, Н. Жұмабаев, С. Ақназаровтың «Таңғажайып тоғызқұмалақ», сондай-ақ М. Шотаевтың «Тоғызқұмалақ есептері мен этюдтері» кітабы жарыққа шықты. 2005-2006 жылдарынан бастап Қазақстан Республикасы Тоғызқұмалақ спорты Федерациясы және Дүниежүзілік Тоғызқұмалақ Федерациясының жасалған еңбегінің бастамасы арқасында тоғызқұмалақтың дамуы дұрыс жолға қойылды. Кейінгі жылдары әлемнің көптеген аймақтарындағы тоғызқұмалақ жанашырларының жасампаз еңбегінің, Елбасының ұлттық спортты қолдауға бағытталған ұстанымының, Үкімет пен демеушілердің қолдауының нәтижесінде, ұлттық ойын бұқаралық сипат алып, өрісі кеңейіп, қарыштап дамуына үлкен серпін берді. Бұл игі істерде ардагерлеріміз бен жаттықтырушылардың, ойыншылар мен төрешілердің еңбегі ерекше. 2006 жылы әр ойыншының жеке дәрежесін (рейтинг) есептеу тәртібі қайта енгізілді. 2007 жылы рейтинг бойынша тұңғыш рет «Спорт шебері» спорттық дәрежесін қостанайлық Д. Қасенова орындады. 2006 жылы М. Шотаев пен Ы. Абдужаппаровтың «Тұздықтар тартысы» кітабы жарыққа шықты. 2008 жылы наурыз айынан бастап Қазақстан Республикасы Тоғызқұмалақ Федерациясының www.9kumalak.com ресми сайты жұмыс жасай бастады. 2009 жылы Ә. Ақшораев пен М. Ноғайбаевтың «Тоғызқұмалақтан факультативтік сабақтар» әдістемелік сабақтары жарыққа шықты. 2010 жылы тоғызқұмалақтан халықаралық дәрежедегі спорт шеберлері павлодарлық Серік Ақтаев пен Диана Кенина және бағдарламашы Ернар Шамбаев бірігіп тұңғыш тоғызқұмалақтан компьютер бағдарламасын жасады. 2012 жылы Ә. Далиеваға алғаш рет тоғызқұмалақтан «Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген спорт шебері» спорттық атағы берілді. Тоғызқұмалақ ойынын көпшілікке кеңірек таныстыру мақсатында федерация қолдауымен 2013 жылы теледидарлық жоба да жасалды. Бұл 30 сабақ 2013 жылы «Қазспорт» телеарнасында қазақ және орыс тілдерінде көрсетілді. Қазір де интернеттен немесе телеарнаның мұрағат қорынан бұл сабақтарды тамашалауға болады. 2013-2015 жылдары республикалық тоғызқұмалақ Федерациясын – Құттықожа Ыдырысов басқарды. 2015 жылы Д. Омаров пен Е. Иманбаевтың «Тоғызқұмалақ ойынының философиялық негізі» кітабы жарыққа шықты. 2017 жылы Қ. Құланова мен С. Ақтаевтың «Тоғызқұмалақпен шұғылданатын жастарға арналған дене шынықтыру-спорттық іс-шараларды ұйымдасты мен өткізу» атты әдістемелік ұсыныстар жарыққа шықты. 2017 жылы Х. Елеусінов пен С. Ақтаевқа ерлер арасында алғаш рет тоғызқұмалақтан «Қазақстан Республикасының Еңбек сіңірген спорт шебері» спорттық атағы берілді. 2018 жылы Ә. Далиеваның «Тоғызқұмалақтан 2018 жылдың таңдаулы партиялары» кітабы жарыққа шықты. 2019 жылы Ә. Далиеваның «Шеберлер таңдаулары» кітабы жарыққа шықты. Қазір елімізде тоғызқұмалақпен айналысатындар саны 200 мыңнан асты, оның 9 мыңдайы кәсіби спортшылар. Жыл сайынғы ұлттық деңгейдегі додаларға екі мыңнан астам, аймақтардағы жарыстарға тоғыз мыңға жуық кәсіби спортшы түседі. Қазіргі таңда тоғызқұмалаққа ден қойғандарың басым бөлігі – жастар. Ресми деректер бойынша, мектеп жасындағы 190 мыңнан артық бала тоғызқұмалақ ойнайды. Мектептерде 10 мыңнан астам үйірме бар. Спорт мектептеріндегі 127 тоғызқұмалақ бөлімшесінде 300-ден астам жаттықтырушы жұмыс істейді. Сонымен бірге, қазақ мәдениетінің жанашырлары – отандық кәсіпкерлер Мақсат Раманқұлов, Дінмұхамед Идрисов, Кеңес Рақышев, Ерлан Әшім, Ерғали Ибрагимов, Серік Қарымсақов, Еркебұлан Халелов тоғызқұмалақтан чемпионаттардың өтуіне демеушілік жасау арқылы ұлттық ияткерлік мұрамыздың жандануына қолдау көрсетуде. Бүгінгі Қазақстан Республикасы Тоғызқұмалақ спорты Федерациясының басшылық құрамында: Президент – Алихан Байменов, Вице-президент – Батырбек Құлекеев, Вице-президент – Дастан Капаев, Вице-президент – Еркебұлан Халелов, Бас хатшы – Серік Ақтаев бар.

         Дүниежүзілік Тоғызқұмалақ Федерациясы

2008 жылы Орал қаласында өткен Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің жүлдесі үшін жарыста «Дүниежүзілік Тоғызқұмалақ Федерациясы» құрылып, оған Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан, Монғолия, Ресей Федерациясы және Қытай елдері құрылтайшы болды. Федерацияның Тұңғыш Президенті – Алихан Байменов сайланып, бүгінгі күнге дейін оған басшылық етуде. Тоғызқұмалақпен тек шетелдегі қазақтар ғана емес, сонымен бірге Ұлыбритания, Швейцария, Франция, Германия, Испания, Италия, Түркия, Чехия, Австрия, Ресей, Украина, Қытай, Моңғолия, Қырғызстан, Өзбекстан, Колумбия, Латвия, Литва, АҚШ, Канада, Польша, Антигуа мен Барбуда мемлекеттерінде де жергілікті халықтардың арасында қызығушылық танытушылардың саны өсуде. 1997 жылдан бастап ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә. Назарбаевтың жүлдесі үшін халықаралық жарыс өткізіліп келеді. Бұл жарысқа Моңғолия, Ресей Федерациясы, Қырғызстан, Өзбекстан және басқа да елдердің спортшылары қатысуда. Тоғызқұмалақ тарихында 2006 жылы алғаш рет Лондонда өтетін зияткерлік ойындар олимпиадасының бағдарламасына, кейін 2008 және 2009 жылы Чехияда өтетін дүниежүзілік зияткерлік ойындар олимпиадасының бағдарламасына енді. Дүниежүзілік Тоғызқұмалақ Федерациясы құрылғаннан бері шетелдегі қазақтардың ғана емес, Ұлыбритания, Швейцария, Франция, Германия, Испания, Түркия, Чехия, Ресей, Қытай, Моңғолия, Қырғызстан, Колумбия, Латвия және тағы басқа мемлекеттерде жергілікті халықтардың ұлттық ойынымызға ықыласы артуда. 2019 жылға дейін Федерация президентінің Еуропа бойынша орынбасары қызметін профессор Жан Решитскийдің (Швейцария) атқаруы да соны аңғартса керек. Колумбиялық Оскар Фахардо, германиялық Юрий Нольд және чехиялық Хана Котинова сияқты спортшылар қазақтың ұлттық ойынынын Америка мен Еуропада таралуына ат салысуда. Ал тоғызқұмалаққа құмарту арқылы шетелдіктер қазақ тілі мен мәдениетіне қызығушылық танытуда. 2009 жылдың 15 қыркүйегінен канадалық Арти Сандлер, германиялық Ральф Геринг және қазақстандық Серік Ақтаевтың бастауымен әлемдік ғаламторда тоғызқұмалақ ойыны тіркеліп, www.iggamecenter.com сайтында тоғызқұмалақты онлайн жүйеде ойнайтын бағдарлама жасалды. Сонымен бірге интернетте қазақ, чех, ағылшын, орыс, түрік тілдерінде сайттар ашылып, жұмыс жасалуда. 2009 жылы Дүниежүзілік Тоғызқұмалақ Федерациясының қолдауымен тұңғыш Азия чемпионаты Шымкент қаласында ұйымдастырылып, өткізілді. Оның жеңімпаздары болып ерлер арасында Айдос Сейтжан (Қазақстан), жаттықтырушысы – Мейрам Ноғайбаев, әйелдер арасында Диана Кенина (Қазақстан), жаттықтырушысы – Дастан Капаев танылды. 2010 жылғы 1-7 қараша аралығында Астана қаласында тоғызқұмалақтан I Әлем чемпионаты өтті. Алғашқы Әлем чемпионатына барлығы 19 мемлекеттен: Антигуа және Барбуда - 2 адам, Әзірбайжан - 1 адам, Германия - 1 адам, АҚШ - 1 адам, Испания - 1 адам, Қазақстан - 6 адам, Қырғызстан - 6 адам, Қытай - 2 адам, Өзбекстан - 4 адам, Грузия 1 адам, Монғолия - 6 адам, Түркия - 2 адам, Түркменстан - 2 адам, Ресей (Алтай, Башқұртстан, Қарашай-Шеркесия, Татарстан, Тыва) - 6 адам, Чехия - 1 адам, Швейцария - 1 адам, яғни 43 спортшы, оның ішінде 25 ер, 18 әйел адам қатысты. Классикадан ерлер арасында тұңғыш Әлем чемпионы Ғалымжан Темірбаев (Қазақстан), жаттықтырушысы – Жақсыбек Абдықасымов. Классикадан әйелдер арасында тұңғыш Әлем чемпионы Әсел Далиева (Қазақстан), жаттықтырушысы – Еркетай Иманбаев. Блицтен ерлер арасында тұңғыш Әлем чемпионы Ғалымжан Темірбаев (Қазақстан). Блицтен әйелдер арасында тұңғыш Әлем чемпионы Әсел Далиева (Қазақстан). 2012 жылғы 13-20 шілде аралығында Пардубице (Чехия) қаласында Тоғызқұмалақтан II Әлем чемпионаты өтті. II Әлем чемпионатына 10 мемлекеттен (Германия, АҚШ, Ресей, Швейцария, Түркия, Украина, Латвия, Қырғызстан, Чехия және Қазақстан) 47 спортшы қатысты. Бұл чемпионаттың ерекшелігі, жарыс тоғызқұмалақтың үш түрі бойынша өткізілді. Рапидтен ерлер арасында тұңғыш Әлем чемпионы Серік Ақтаев (Қазақстан), жаттықтырушысы – Дастан Капаев. Рапидтен әйелдер арасында тұңғыш Әлем чемпионы Диана Кенина (Қазақстан), жаттықтырушысы – Дастан Капаев. 2013 жылғы 6-12 қазан аралығында Прага (Чехия) қаласында тоғызқұмалақтан компьютер бағдарламалары арасында І Әлем чемпионаты өтті. Компьютер бағдарламалары арасындағы тұңғыш Әлем чемпионы ретінде қазақстандық авторлар танылды. Олар Ернар Шамбаев, Диана Кенина, Серік Ақтаев. ІІ орынды қырғызстандық бағдарламашылары Кубат Қартанбаев пен Леонид Улицкий, ал ІІІ орынды чехиялық бағдарламашы Хана Котина иеленді. 2013 жылғы 17-22 қараша аралығында Павлодар қаласында тоғызқұмалақтан ІІ Ашық Азия чемпионаты өтті. Чемпионатқа 9 елден (Ресей, Қытай, Қырғызстан, Әзербайжан, Түркменстан, Түркия, Өзбекстан, Монғолия және Қазақстан) 94 спортшы қатысты. Чемпионат ересектер, жастар (19 жасқа дейін) және жасөспірімдер (14 жасқа дейін) арасында классика, рапид және блиц түрлері бойынша өтті. 2015 жылғы 12-18 сәуір аралығында Алматы қаласында тоғызқұмалақтан ІІІ Әлем чемпионаты өтті. Чемпионатқа 23 елдің: Қырғыстан, Монғолия, Германия, Чехия, Қытай, Түркменстан, Молдова, Гана, Өзбекстан, Азербайджан, Ресей, Колумбия, АҚШ, Антигуа мен Барбуда, Ауғанстан, Швейцария, Тәжікстан, Ұлыбритания, Түркия, Грузия, Италия, Үндістан және Қазақстанның (классика – 28 ер, 18 әйел; рапид – 26 ер, 15 әйел; блиц – 24 ер, 15 әйел) спортшылары қатысты. Тоғызқұмалақтың ұрпақ тәрбиесіндегі маңызын кейбір елдер түсініп, мысалы, Қытайда 2015 жылдан бері тоғызқұмалақ қосымша пән ретінде оқытыла бастады. Шыңжаң Үйғыр автономиялы ауданындағы 100-ге жуық мектепте жастар мен жасөспірімдер арасында тоғызқұмалақ ойналады. 2016 және 2018 жылдары Қазақстан, Қырғызстан және Камерун бағдарамаларының қатысуымен тоғызқұмалақтан өткен компьютер бағдарламалары мен қосымшалары арасындағы Әлем чемпионатында чехиялық бағдарламашы – Павел Ноганың бағдарламасы жеңімпаз атанды. Жыл сайын дәстүрлі ұйымдастырылатын сайысқа қатысу үшін Чехия, Камерун, Швейцария, Қырғызстан және Қазақстан бағдарламашылары өз туындыларын жетілдіруі үстінде. 2017 жылы Түркияда тоғызқұмалақты қосымша берілетін сабақтар қатарына қосты. Моңғолия мектептерінде тоғызқұмалақ үйірмелері ашылып, мектеп аралық, жоғары оқу орындары арасында жарыстар, олимпиадалар өткізілуде. Ресейдің Қосағаш ауданында тоғызқұмалақ үйірмесі жұмыс істейді. 2017 жылғы 2-9 қыркүйек аралығында Астана қаласында EXPO-2017 халықаралық көрмесі аясында тоғызқұмалақтан IV Әлем Чемпионаты өтті. Чемпионатқа 25 елдің: АҚШ, Антигуа мен Барбуда, Ауғанстан, Әзірбайжан, Германия, Грузия, Колумбия, Қырғызстан, Қытай, Монғолия, Өзбекстан, Ресей, Сирия, Тәжікстан, Түркия, Түрікменстан, Үндістан, Ұлыбритания, Чехия, Швейцария, Австрия, Камерун, Польша, Украина және Қазақстанның 70-тен астам спортшысы қатысты. Чемпионат жекелей (классика, рапид, блиц) және командалық есепте (блиц) өткізілді. Командалық есепте тұңғыш Әлем чемпиондары Серік Ақтаев пен Әсел Далиева (Қазақстан), жаттықтырушысы – Камила Копбаева. 2018 жылғы Ә. Далиеваның «Тоғызқұмалақтан 2018 жылдың таңдаулы партиялары» кітабы орыс тіліне және 2019 жылғы «Шеберлер таңдаулары» кітабы орыс, ағылшын және түрік тілдеріне аударылды. 2004-2019 жылдары аралығында М. Шотаевтың тоғызқұмалақ туралы жарыққа шыққан кітаптары орыс, ағылшын, түрік, қытай, италиян, француз және басқа тілдерге аударылды. 2019 жылғы 25 сәуір мен 4 мамыр аралығында Түркияның Антальясында тоғызқұмалақтан V Әлем чемпионаты өтті. Чемпионатқа 16 елдің: Қырғыстан, Монғолия, Чехия, Өзбекстан, Ресей, Колумбия, АҚШ, Швейцария, Тәжікстан, Түркия, Украина, Латвия, Пәкістан, Румыния, Эфиопия және Қазақстанның 100-ге жуық спортшысы қатысты. 2019 жылғы Түркиядағы тоғызқұмалақтан Әлем чемпионаты аясындағы отырысында: Федерацияның Вице-президенттері қызметіне Радка Незвалова (Чехия), Мақсат Раманкулов (Қазақстан) және Асылхан Сәкей (Моңғолия) сайланды. 2020 жылдың 23 шілдесінен польшалық Марек Футрега және қазақстандық Серік Ақтаевтың бастауымен, www.playok.com сайтына онлайн жүйеде ойнайтын тоғызқұмалақ турнир алаңы мен жаттығуларға арналған бөлмелер енгізілді. 2020 жылдың 17 желтоқсанындағы ЮНЕСКО-ның сессиясында, тоғызқұмалақ ойыны адамзаттың материалдық емес мәдени мұраларының Репрезентативтік тізіміне енгізілді. Бүгінгі Дүниежүзілік Тоғызқұмалақ Федерациясының басшылық құрамында: Президент – Алихан Байменов (Қазақстан), Вице-президент – Рауф Өзген (Түркия), Вице-президент – Радка Незвалова (Чехия), Вице-президент – Мақсат Раманкулов (Қазақстан), Вице-президент – Асылхан Сәкей (Моңғолия), Бас хатшы – Лина Каримова (Қазақстан) бар.

Әлемде

Тоғыз-құмалақ

Қазіргі кезде әлемнің көптеген елдерінде тоғыз-құмалақ жақсы насихатталып жатыр. Мәселен, Қырғызстанда мектептерде тогуз-коргоолдан олимпиада өтеді екен. Қытайда, Қарақалпақстанда кітаптар, ғылыми еңбектер шығуда. Сондай-ақ, көршілес Алтайда, Қарашай-Шеркеште, Сахада үйірмелер ашылып, Еуропаның бірнеше елдерінде тоғыз-құмалақ ойналып жатыр деген дерек бар.

Қазір әлемде тоғыз-құмалаққа ұқсас мысырлық калах, Моңғолияда эсон коргоол, Шри-Ланкада олинда калия, африкалықтарда манкала, габата, абапа, нам-нам, бао, тамподуо, омвесо, маработ, тұрақты америкалықтарда аджи-бото, варри роунд және роунд, азиялықтарда сунгка, паллангули, гонгкак сынды ойындар бар.

Мәселен, Африкадағы Уганда елінің омвесо деген ұлттық ойыны бар. Оның тоғыз-құмалақтан ерекшелігі отау саны көп (32 отау) те бірақ құмалақ саны аз (64 құмалақ). Осы ойынды угандалықтар әлемдік интеллектуалдық ойындардың қатарына кіргізіп, одан жыл сайын біресе Америкада, біресе Англияда олимпиадалар өткізеді екен. Немесе Шри-Ланканың манкала типіндегі жеті отаулық олинда калия ойын түрін алайық. Белгілі тоғыз-құмалақ маманы Мақсат Шотаевтың айтуынша, қазір бұл ойын, Интернет арқылы жедел дамып келе жатыр.

Қазақстанда

Қазіргі таңда республикада оның жеке қауымдастығы бар, облыс орталықтарында тоғыз-құмалақты үйренемін деушілерге қауымдастықтың бөлімшелері мен үйірмелері ашылған. Бүгінде Қазақстанда осы жұмыстардың ұйытқысы болып отырған танымал бірнеше азаматтар бар. Солардың ішінде тоғыз-құмалақ федерациясының президенті Әлихан Байменов, вице-президенті Сардар Шәріпов пен «Таңғажайып тоғыз-құмалақ» кітабының авторы, тоғызқұмалақтан мемлекеттік жаттықтырушы Мақсат Шотаев деген азаматтардың есімін атау тұрарлық.

Қазақстан тәуелсіздік алған жылдан бері тоғыз-құмалақ жылдан-жылға дамып келеді. Бұл жерде жаңа құрылған тоғыз-құмалақ федерациясының ықпалы зор болып отыр. Бүгінгі таңда осы қауымдастықтың арқасында елдің түкпір-түкпірінде үйірмелер ашылып, тоғыз-құмалақтан жарыстар жиі өткізіліп келеді.

Тоғызқұмалақ ережесі

Ағаш тақтасы

Тоғызқұмалақ ойыны арнайы тақтада екі адам арасында ойналады. Ойын тақтасы – 2 қазан, 18 отау, 162 құмалақтан тұрады. Ойын басында әр ойыншыға бір қазан, тоғыз отауға тоғыз-тоғыздан салынған сексен бір құмалақ тиесілі.

Алғашқы жүріс жасаған ойыншыны – бастаушы, қарымта жүріс жасаған ойыншыны – қостаушы деп атайды. Кейде бастаушы үшін – ақ жағы, қостаушы үшін қара жағы деген тіркестерді де қолданамыз.

Тақтаның жазу үлгісіндегі жалпы құрылысы төмендегідей:

отаулар	№9	№8	№7	№6	№5	№4	№3	№2	№1
	9	9	9	9	9	9	9	9	9	Қостаушы қазаны (0)
	9	9	9	9	9	9	9	9	9	Бастаушы қазаны (0)
отаулар	№1	№2	№3	№4	№5	№6	№7	№8	№9

Берілген диаграммаларда бастаушының отаулары мен ондағы құмалақтар мөлшері үнемі төменгі жағында орналасады.

Жүріс жасау ерекшеліктері

Жүріс ойыншылар тарапынан кезектесіп жүріледі. Жүрісті кімнің жасайтыны жеребемен немесе қарсыластардың келісімімен анықталады.

• 1.Жүріс жасау үшін өз жағыңыздағы отаулардың бірінен біреуін орнына қалдырып, қалған құмалақтарды қолға алып, солдан оңға қарай бір-бірлеп таратамыз.

Тарату сәтінде құмалақтар өз отауларымыздан асып кететін болса, қарсыластың отауына таратамыз. Егер соңғы құмалақ қарсыластың тақ санды құмалағы бар отауына түсіп, ондағы құмалақтарды жұп қылса (2, 4, 6, 10, 12), сол отаудағы құмалақтар ұтып алынып, өз қазанымызға салынады.

Егер соңғы құмалақ қарсыластың жұп санды құмалағы бар отауына түсіп (3 құмалақтан басқа), тақ қылса немесе өз отауымызға түссе, құмалақ ұтып алынбайды.

Мәселен, жоғарыдағы тақтадағы алғашқы жағдайда бастаушы №3 отаудағы 9 құмалағын таратса, соңғысы қарсыласының №6 отауына барып түседі және ондағы 9 құмалақ соңғы құмалақпен 10 болып, ұтып алынады және қазанға салынады.

Сол кезде тақтада төмендегідей жағдай қалыптасады.

отаулар	№9	№8	№7	№6	№5	№4	№3	№2	№1
	9	9	9	–	10	10	10	10	10	(0)
	9	9	9	9	9	9	1	10	10	(10)
отаулар	№1	№2	№3	№4	№5	№6	№7	№8	№9

• 2.Отаудағы жалғыз құмалақ көрші отауға жүргенде орны бос қалады.

• 3.Жүріс жасаған кезде отауларға құмалақ салмай немесе 2-3 құмалақ бөліп алып жүруге болмайды.

Тұздық алу ережесі

Тоғызқұмалақ ойынында құмалақтан басқа ойында бір рет қарсыластың отауын ұтып алуға да болады. Оны ежелде – “тұзды үй”, қазіргі тілде – тұздық деп атайды.

• 4.Тұздық алу үшін жүріс жасаған кезде, қарсыластың екі құмалағы бар отауына таратқан құмалағыңыздың соңғысын түсіру керек.

Сонда сол отауда қалыптасқан 3 құмалақпен бірге отау да ұтып алынып, ойынның аяғына дейін сіздің меншігіңізге айналады.

Енді жүріс жасалған сайын тұздық алынған отауға түсетін бір құмалақ, міндетті түрде сіздің қазаныңызға салынып отырады.

Тұздық алынған отауға арнайы белгі қойылады. Жазбаша түрде – Х деген шартты таңбамен белгіленеді. Мәселен, төмендегі диаграммаға қарайық.

отаулар	№9	№8	№7	№6	№5	№4	№3	№2	№1
	–	10	10	1	11	11	11	11	11	(0)
	10	10	10	10	10	10	2	11	1	(12)
отаулар	№1	№2	№3	№4	№5	№	6№7	№8	№9

Осы жағдайда қостаушы ойыншы №7 отаудағы 10 құмалағын тарату арқылы, соңғы құмалағын бастаушының №7 отауына түсіріп, ондағы 2 құмалақты үшеу етіп, осы құмалақтарды ұтумен қатар, осы отауға тұздық жариялайды. Сонда төмендегі жағдай қалыптасады.

отаулар	№9	№8	№7	№6	№5	№4	№3	№2	№1
	1	11	1	1	11	11	11	11	11	(3)
	11	11	11	11	11	11	Х	11	1	(12)
отаулар	№1	№2	№3	№4	№5	№6	№7	№8	№9

Ендігі кезде бүкіл ойын барысында №7 отау – қостаушының меншігіне айналады.

• 5.Тұздық ойында бір рет алынады және №9 отаудан ешқашан алынбайды.
• 6.Тұздық аттас отаулардан алынбайды.

Мысалы, жоғарыдағы диаграммадағы жағдайда қостаушы ойыншы №7 отаудан тұздық алды, енді бастаушы ойыншы ойын барысында бұл отаудан тұздық алуға қақысы жоқ.

“Атсырау” ережесі

Ойын аяқталуға жақындаған сайын әр ойыншының отауларындағы құмалақ таусыла бастайды. Әр құмалақ ұтып алынған сайын немесе тұздыққа түскен сайын қарсыластардың жүріс мөлшері кеми береді. Сондықтан ойын соңында қарсыластардың бірінің отауларында жүріс жасай алмайтын жағдай да кездеседі.

• 7.Ойыншылардың бірінің отауларындағы құмалақты бірінші таусып алып, жүріссіз қалуы – атсырау деп аталады.
• 8.Атсырауға ұшыраған ойыншының қарсыласы бұл жағдайда қосымша бір жүріс жасап, барлық құмалақтарды өз қазанына салып алады. Мысалы:

отаулар	№9	№8	№7	№6	№5	№4	№3	№2	№1
	1	1	1	Х	1	–	–	–	–	(78)
	–	–	–	–	–	–	Х	–	4	(76)
отаулар	№1	№2	№3	№4	№5	№6	№7	№8	№9

Осы тақтадағы жағдайда жүріс бастаушыдан. Ол №9 отаудағы 4 құмалағын таратады.

Өз кезегінде қостаушы №1 отауға түскен 1 құмалақты жүреді. Бастаушы №9 отаудағы жалғыз құмалақты 1 отауға салады. Қостаушы кез келген отаудағы құмалақпен, мәселен, 1 отаудағы 1 құмалақпен жүріс жасайды. Сонда төмендегіше жағдай туындайды:

отаулар	№9	№8	№7	№6	№5	№4	№3	№2	№1
	1	1	1	Х	1	–	1	3	–	(78)
	–	–	–	–	–	–	–	–	–	(76)
отаулар	№1	№2	№3	№4	№5	№6	№7	№8	№9

Енді қостаушы отауларындағы 8 құмалақты қазанына салып, ойынның есебін жүргізеді.

Есеп 76-86. Қостаушы ұтты.

• 9.Егер “атсырау” жағдайында қосымша жүріс жүрілген кезде, құмалақтар амалсыздан қарсыластың отауларының біріне түсіп, жүріс беретін болса, ойын әрі қарай жалғаса береді.

Сонымен қатар ойыншы ойын барысында 82 құмалақ жинаса да, нәтиженің дәлдігі үшін ойынды соңына дейін ойнауы тиіс.

Тағы қараңыз

• Қазақстан Республикасы Тоғызқұмалақ Федерациясы

Сілтемелер

• Қазақстан Республикасы Тоғызқұмалақ Федерациясының ресми сайты