Моғолстан: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
→‎Моғолстанның ішкі-сыртқы жағдайы: Жазу қатесін түзеттім, грамматикасын түзеттім
Тег: Reverted Mobile edit Mobile app edit Android app edit
→‎Әмір Темірдің Моғолстан хандығына жорықтары: Жазу қатесін түзеттім, грамматикасын түзеттім
Тег: Reverted Mobile edit Mobile app edit Android app edit
39-жол: 39-жол:
Būdan keiın de Moğol handyğyndağy bilıktı dulat taipasynyƞ ataqty ämırlerı Qamar ad-din men onyƞ ınısı Şams ad-dinder jürgızgen. Qamar ad-din de özın tyƞdaityn, jas Toğylyq-Temırdıƞ soƞğy ūrpağy Qyzyr-Qoja oğlandy han tağyna otyrğyzyp, dulat taipasynyƞ ämırlerı men şonjarlarynyƞ jağdaiyn jaqsartuğa küş salady.
Būdan keiın de Moğol handyğyndağy bilıktı dulat taipasynyƞ ataqty ämırlerı Qamar ad-din men onyƞ ınısı Şams ad-dinder jürgızgen. Qamar ad-din de özın tyƞdaityn, jas Toğylyq-Temırdıƞ soƞğy ūrpağy Qyzyr-Qoja oğlandy han tağyna otyrğyzyp, dulat taipasynyƞ ämırlerı men şonjarlarynyƞ jağdaiyn jaqsartuğa küş salady.


== Ämır Temırdıƞ Moğolstan handyğyna joryqtary ==
== Әмір Темірдің Моғолстан хандығына жорықтары ==
Moğol handyğyn osyndai saiasi bytyraƞqylyq jailap jatqanda Mauarannahrdağy bilıktı öz qolyna alyp, küşeigen Ämır Temır endı Moğolstandy jaulauğa kırısedı.
Моғол хандығын осындай саяси бытыраңқылық жайлап жатқанда Мауараннахрдағы билікті өз қолына алып, күшейген Әмір Темір енді Моғолстанды жаулауға кіріседі.


16 ğ. aiağynda Ämır Temır Moğolstan jerıne bas kötertpei, dürkın-dürkın joryqtar jasaidy. Alğaşqy joryğy 1371-1372 jyldary bolğan. Būl joryqta Almalyq qalasyna deiın jetedı, bıraq qalağa kırmeidı. Jol boiyndağy eldı mekenderdı tonap, halyqtyƞ mal-mülkın talan-tarajğa ūşyratyp, köptegen tūtqyn alyp qaitady. Ekınşı joryqta 1375-1377 jyldary oƞtüstık Qazaqstan arqyly jürıp, jetısudıƞ Şaryn özenıne deiın jetedı. Moğol ūlysynyƞ basşysy Qamar ad-dinmen şaiqasyp, ony jeƞedı. Qamar ad-din Şyğys Türkıstanğa, Üş Tūrfanğa qarai qaşyp qūtylady.
16 ғ. аяғында Әмір Темір Моғолстан жеріне бас көтертпей, дүркін-дүркін жорықтар жасайды. Алғашқы жорығы 1371-1372 жылдары болған. Бұл жорықта Алмалық қаласына дейін жетеді, бірақ қалаға кірмейді. Жол бойындағы елді мекендерді тонап, халықтың мал-мүлкін талан-таражға ұшыратып, көптеген тұтқын алып қайтады. Екінші жорықта 1375-1377 жылдары оңтүстік Қазақстан арқылы жүріп, жетісудің Шарын өзеніне дейін жетеді. Моғол ұлысының басшысы Қамар ад-динмен шайқасып, оны жеңеді. Қамар ад-дин Шығыс Түркістанға, Үш Тұрфанға қарай қашып құтылады.
Ämır Temır Moğolstanğa 1380-1390 jyldary da bırneşe ret joryq jasağan. Būl jolğy joryqtyƞ joiqyndyğy sonşalyqty, Ämır Temır özınıƞ balalarynyƞ qolyndağy äskerlermen qosqanda 120 myƞ adammen atanğan.
Әмір Темір Моғолстанға 1380-1390 жылдары да бірнеше рет жорық жасаған. Бұл жолғы жорықтың жойқындығы соншалықты, Әмір Темір өзінің балаларының қолындағы әскерлермен қосқанда 120 мың адаммен атанған.


Ämır Temır 1371-1372 jyldary Moğolstanğa äsker attandyrady. Olar Moğolstannyƞ şyğystağy qalalarynyƞ bırı Almalyqtyƞ janyna deiın jetıp, kereiıtterı talqandap, qaityp oralady. Naq osy jyly Temırdıƞ özı de Moğolstannyƞ jerı Ystyqköl öƞırındegı Segızağaşqa deiın barlauşylyq joryq jasap, köptegen tūtqyn alyp, qyruar olja tüsırıp qaitady. Būl joryq moğol jerınıƞ ışkı audandaryna keleşekte jasalatyn joryqtardyƞ bağdarlamasy bolğan edı.
Әмір Темір 1371-1372 жылдары Моғолстанға әскер аттандырады. Олар Моғолстанның шығыстағы қалаларының бірі Алмалықтың жанына дейін жетіп, керейіттері талқандап, қайтып оралады. Нақ осы жылы Темірдің өзі де Моғолстанның жері Ыстықкөл өңіріндегі Сегізағашқа дейін барлаушылық жорық жасап, көптеген тұтқын алып, қыруар олжа түсіріп қайтады. Бұл жорық моғол жерінің ішкі аудандарына келешекте жасалатын жорықтардың бағдарламасы болған еді.


Ämır Temır Moğolstanğa 1371 jyldan 1390 jylğa deiın on şaqty ret joryq jasağan. Onyƞ alğaşqylary 1371-1377 jyldary Sairam, Talas arqyly jürgen. Jetısudıƞ ışkı audandaryna ötıp, Ile özenıne deiın jetken. Ämır Temır 1376 jyly köktemde moğolstannyƞ ataqty kolbasşysy Qamar ad-dindı talqandau üşın 30 myƞ adamdyq äsker attandyrady. Ony kypşaq ämırı Sasy-Būğa basqarğan. Alaida Sasy-Būğa basqa ämırlermen astyrtyp kelısedı de, Ämır Temırdıƞ Horezmge ketkenın paidalanyp, oğan qarsy bülık şyğarady. Sasy-Būğa Aq Ordanyƞ hany Ūrūs pen Moğolstannyƞ bileuşısı Qamar ad-dinnen kömek sūraidy. Būl habardy estıgen Ämır Temır Mauarannahrğa tez oralyp, Qamar ad-dindı Atbasy maƞynda (Qyrğyz jerı) quyp jetıp, talqandaidy. Būdan keiın de moğol ämırınıƞ temırge qarsy küresınen eşbır nätije şyqpağan. Ol 1377 jyly qaratau etegınde jäne Ystyqkölge baratyn joldağy Būğym şatqalynda ekı ret Ämır temır äskerlerınen küirei jeƞılgen.
Әмір Темір Моғолстанға 1371 жылдан 1390 жылға дейін он шақты рет жорық жасаған. Оның алғашқылары 1371-1377 жылдары Сайрам, Талас арқылы жүрген. Жетісудің ішкі аудандарына өтіп, Іле өзеніне дейін жеткен. Әмір Темір 1376 жылы көктемде моғолстанның атақты колбасшысы Қамар ад-динді талқандау үшін 30 мың адамдық әскер аттандырады. Оны кыпшақ әмірі Сасы-Бұға басқарған. Алайда Сасы-Бұға басқа әмірлермен астыртып келіседі де, Әмір Темірдің Хорезмге кеткенін пайдаланып, оған қарсы бүлік шығарады. Сасы-Бұға Ақ Орданың ханы Ұрұс пен Моғолстанның билеушісі Қамар ад-диннен көмек сұрайды. Бұл хабарды естіген Әмір Темір Мауараннахрға тез оралып, Қамар ад-динді Атбасы маңында (Қырғыз жері) қуып жетіп, талқандайды. Бұдан кейін де моғол әмірінің темірге қарсы күресінен ешбір нәтиже шықпаған. Ол 1377 жылы қаратау етегінде және Ыстықкөлге баратын жолдағы Бұғым шатқалында екі рет Әмір темір әскерлерінен күйрей жеңілген.


Aq Orda men Moğolstan bileuşılerı özderınıƞ Ämır Temırge jeke-dara qarsy tūra almaityndaryn bılıp, 1380 jyldyƞ aiağynda odaq qūruğa äreket jasaidy. Alaida būl odaqtan da eş nätije şyqpağan. Öitkenı odaqtyƞ qūrylyp jatqanyn bılgen Ämır Temır 1384-1391 jyldardyƞ aralyğynda altyn Ordağa jäne moğol jerıne bırneşe ret joryqtar jasağan. Moğolstandy bırjolata qaratyp alu üşın onyƞ tükpır-tükpırıne 120 myƞ äsker attandyrady. Osy joryqtardy Temır äskerlerı köp olja tüsırıp, qora-qora qoi, üiır-üiır jylqy, top-tobymen qolğa tüsken tūtqyndardy mauarannahrğa jıberıp otyrğan. 1390 jyldardağy joryqtardan keiın Moğolstan Temırge tolyq täueldıkke tüstı.
Ақ Орда мен Моғолстан билеушілері өздерінің Әмір Темірге жеке-дара қарсы тұра алмайтындарын біліп, 1380 жылдың аяғында одақ құруға әрекет жасайды. Алайда бұл одақтан да еш нәтиже шықпаған. Өйткені одақтың құрылып жатқанын білген Әмір Темір 1384-1391 жылдардың аралығында алтын Ордаға және моғол жеріне бірнеше рет жорықтар жасаған. Моғолстанды біржолата қаратып алу үшін оның түкпір-түкпіріне 120 мың әскер аттандырады. Осы жорықтарды Темір әскерлері көп олжа түсіріп, қора-қора қой, үйір-үйір жылқы, топ-тобымен қолға түскен тұтқындарды мауараннахрға жіберіп отырған. 1390 жылдардағы жорықтардан кейін Моғолстан Темірге толық тәуелдікке түсті.


== Моғолстанның ыдырау кезеңі ==
== Моғолстанның ыдырау кезеңі ==

14:21, 2021 ж. наурыздың 4 кезіндегі нұсқа

A.
Moğolstan memleketıtıƞ kartasy

Moğolstan14 ğ. ortalyğynda qūrylğan memleket. Ol Şağatai äuletı ielıkterınıƞ şyğys bölıgınde qalyptasty. Būl memlekettıƞ negızın qalağan Toğlyq Temır (1348—1362) boldy.

Moğolstan atauy moƞğol degen sözdıƞ türkışe, parsyşa atauy bolyp tabylady.

1415 ğğ. Moğolstan qūramyna Türkıstan,oƞtüstık-şyğys Qazaqstan hàm Orta Azianyƞ keibır aumaqtary kırdı. Oğan kıretın taipalar: dūğlattar, qaƞlylar, kereitter, arğyndar, barlastar kırdı. Ortalyğy — Almalyq qalasy.

Būrynğy Şağatai ūlysynyƞ jerın tolyq bileudı közdegen Toğylyq Temır Mäuerennahrdy Şyƞğys äuletı Denışmendınıƞ atynan bilep otyrğan Qazağannyƞ közın qūrtudy, sol arqyly būl öƞırdı Moğolstanğa qosyp aludy oilady. Söitıp, ol 1358 j. Qazağan ämırdı öltırttı. Bır jyldan keiın Qazağannyƞ mūragerı Abdolla da qaza boldy. Osydan keiın Mäuerennahr täuelsız ūlystarğa bölındı. Ony paidalanu üşın Toğlyq Temır jantalasty.

Al osy kezde Аqsаq Temir özınıƞ şağyn äskerımen Keş qalasynyƞ ämırıne qyzmet etıp jürdı. Toğylyq äskerlerı Keştı alady. Temır Toğylyq Temırge qyzmetke kıredı.

1361 j. Mäuerennahrğa ekınşı ret şabuylğa attanyp, ony bağyndyrğan Toğylyq temır balasy Ilias qojany oğan bileuşı etıp qaldyrdy. Būl joly ol Temırdı Keş qalasynyƞ bastyğy etıp tağaiyndady.

1362 j. Toğylyq Temır qaza tauyp, Moğolstanda bilık Ilias qojağa köşkende Mäuerennahrğa bileuşı bolyp Qazağannyƞ nemeresı Hūsain tağaiyndaldy. Aqsaq Temır onymen bırge Moğolstanğa qarsy şyğyp, Mäuerennahrdy özderınıƞ qol astyna bırıktıruge kırıstı. Aqsaq Temır men Hūsain Moğolstan äskerlerın talqandady.

Endı Hūsain men Aqsaq Temır arasynda bilık üşın küres bastaldy. Osyndai şaiqastardyƞ bırınde Temır Balqy qalasynda Hūsaindy öltırıp, Mäuerennahrğa ie boldy.

Moğolstannyƞ qūryluy, jer aumağy

14 ğ. ortasyna qarai Şağatai ūlysy ydyrap, Şağatai ūlysynyƞ şyğys bölıgı – Oƞtüstık-şyğys Qazaqstan men Qyrğyzstan aumağynda Moğolstan memleketı qūrylady. Al ūlystyƞ kelesı bölıgı – Mauarannahrdyƞ batysynda Ämır Temır memleketı qūrylğan. Moğolstan atalu sebebı, Şyğys derekterınde «moƞğol» sözındegı «n» ärpı tüsıp qalyp, «moğol» nemese «moğolstan» sözı qalyptasyp ketken.

Memlekettı kezınde Şağatai hanğa adal qyzmet etken dulat taipasynyƞ ämırı Poladşy basqarğan. Ämır Poladşy bastağan dulat aqsüiekterı Poladşynyƞ han boluğa qūqyğy bolmağandyqtan, özderın taƞdaityn, Şağatai ūrpağy Duva hannyƞ nemeresı, on alty jasar Toğylyq-Temırdı 1348 jyly Moğolstan hany etıp sailaidy. Al negızgı saiasi bilık osy Ämır Poladşynyƞ qolynda bolğan. Ämır Poladşy Moğolstandy Mauarannahrdan bırjola bölıp alyp, täuelsız, jeke handyq qūruğa bar küşın saldy. Dulat taipasy şonjarlarynyƞ jaƞa qūrylğan būl ökımette bedelderı būrynğydan da küşeigen. Jalpy, dulattardyƞ bedelı Şağatai hannyƞ kezınen belgılı. Ataqşy tarihşy Mūhammed Haidardyƞ jazuy boiynşa, Şağatai han öz memleketın ülesterge bölgende, özıne adal qyzmet etken dulat ämırı Poladşyğa Maƞlai-Sübe jerın bergen. Maƞlai-Sübe Şyğys Türkıstannan Ferğanağa deiıngı keƞ-baitaq jerdı alyp jatqan. Osy aumaqta Şağatai kezınen berı öz bilıkterın jürgızıp kelgen dulat taipasynyƞ ökılderı Moğolstan handyğynyƞ qūryluyna da belsene aralasqan.

«Tarih-i Raşidi» eƞbegınde bylai dep körsetılgen: «… qazırgı Moğolstan dep atalatyn aumaqtyƞ ūzyndyğy men köldeneƞı 7-8 aişylyq jol. Şyğys şetı (Moğolstannyƞ) qalmaqtardyƞ jerımen şektesedı jäne Barysköl, Emel jäne Ertıstı özıne qosady. Soltüstıgınde onyƞ şekarasy Kökşeteƞız (Balqaş), Türkıstanmen jäne Taşkentpen şektesedı, oƞtüstıgınde Ferğana uälaiatymen, Qaşğar, Aqsu, Şalyş jäne Tūrfanmen şektesedı». Moğol memleketıne qazaqstannyƞ Oƞtüstık jäne Jetısu aimaqtary ja kırgen.

Halqynyƞ etnikalyq qūramy

Moğol handyğynyƞ tağyna negızınen Şyğys tūqymdary men moƞğol aqsüiekterı otyrğan. Ärine, moƞğol şapqynşylyğy kezınde kelgen arlat, choras, kaluchi siaqty taipalar alğaşqy kezınde özderınıƞ basymdylyğyn körsetkenmen, uaqyt ötken saiyn jergılıktı türkı tıldes taipalar basymdylyq alyp, moƞğoldardy özderıne sıƞıre bastağan. Al qalğandary Şyğys Türkıstanğa, ūiğyrlarğa qonys audaryp, solarğa aralasyp, özderınıƞ moƞğol atynan müldem aiyrylğan.

Joğaryda körsetılgendei, Jetısu aimağy Moğolstannyƞ soltüstık-şyğys jağyn alyp jatty. Al būl aimaqtağy türkı tıldes üisın, qaƞly taipalarynyƞ bızdıƞ däuırımızge deiıngı III – II ğasyrlardan ömır sürıp kele jatqandyğyn bılesıƞder. Odan keiın V-VI ğasyrlarda da būl aimaqqa türkı tıldes taipalar kelıp qonystandy. Sondyqtan da orta ğasyrdan damyğan kezınde qūrylğan Moğolstannyƞ negızgı halqy türkı tıldes taipalar: dulat, qaƞly, üisın, arğyn, baaryn, barlas, būlğaşy, t.b. erteden osy öƞırde ömır sürgen taipalar edı. Būlardyƞ qatarynda osy jergılıktı halyqtarmen aralasyp, türkılenıp ketken moƞğol taipalary da boldy. Memlekettıƞ ūlttyq qūramy onda qazırgı qazaq halqynyƞ negızın qūrap otyrğan ru-taipalardyƞ basym bolğanyn, söitıp būl memlekettıƞ qazaq halqynyƞ memlekettılıgınıƞ bastauynda tūrğan elderdıƞ bırı ekendıgın körsetedı.

Moğolstannyƞ ışkı-syrtqy jağdaiy

Saiasi tūraqsyzdyq oryn alğan kürdelı kezende bilık basyna kelgen Toğylyq-Temır han eldıƞ ışkı-syrtqy jağdaiyn jaqsartyp, XVI ğasyrdyƞ basyna deiın bilık etken äulettıƞ negızın qalady. Handyqtyƞ bükıl aumağyn bırıktırıp, bır ortalyqqa bağyndyrady. Memlekettıƞ ortalyğy Almalyq qalasy bolady.

Han özınıƞ bilıgın būrynğy qalyptasqan jüiemen jürgızedı. Ony ūlystyq basqaru jüiesın saqtauynan köruge bolady. Dulat taipasynyƞ mūralyq lauazymy joğary ūlysbegı degen atağyn sol qalpynda qaldyrady. Salyq jinauda keibır jaƞa şaralar qoldanylady. Mūsylman dının memlekettık dın retınde qabyldaidy. Toğylyq-Temırge deiın moğol bileuşılerınıƞ islam dınıne enuı baiau jürıp kelse, endı han būl mäselege erekşe köƞıl bölgen. Myrza-Mūhammed Haidardyƞ jazuy boiynşa, bır künde 160 myƞ adam islam dının qabyldaidy. Hannyƞ būiryğy boiynşa dındı qabyldamağan ämırler men bekterdı ölım jazasyna kesken. Söitıp han el ışınde qatal tärtıp ornatady.

Toğylyq-Temır özınıƞ syrtqy saiasatynda Şağatai ūlysynyƞ kezınde ornyqqan Orta Azia jerındegı bilıktı qalpyna keltıruge äreket jasaidy. 1360-1361 jyldary Mauarannahrğa ekı ret sättı joryq jasap, balasy Ilias-Qojany Mauarannahrdyƞ han tağyna otyrğyzyp qaitady. Moğolstanğa oralğan Toğylyq-Temır han qaza bolady. Özınıƞ mūragerlık hūqyn rettep qaitu üşın Ilias-Qoja Moğolstanğa ketken kezde Orta Aziadağy jağdai kürt özgeredı. Toğylyq-Temırdıƞ tırı kezınde oğan täueldıktı amalsyzdan moiyndap jürgen ämır Temır endı Mauarannahrdağy bilıktı öz qolyna alu üşın, Ilias-Qojağa qarsy şyğady. Ämır Temır men Ilias –Qoja hannyƞ arasynda bırneşe ret qaqtyğysular bolady. Moğol hany jeƞılıske ūşyraidy. Soƞğy jeƞılısten keiın Ilias-Qoja Moğolstannan jaƞa äskeri küş jinap kelıp, qaita soğysady. Taşkent qalasynyƞ maƞynda 1365 jyly 22 mausymda ekı jaqtyƞ arasynda şeşuşı “Batpaq şaiqasy” bolady. Jazba derekterdıƞ habaryna qarağanda, kesılısken şaiqas bolğany sonşalyqty, ekı jaqtan 10 myƞğa juyq adam qūrylğan. Şaiqasta Ilias-Qoja han jeƞıske jetıp, Ämır Temır qaşyp qūtylady.

Batpaqty jeƞısınen keiın Moğol hany Samarqanğa qarai attanyp, ony qorşauğa alady. Bıraq halyq qalany jan aiamai qorğaidy. Qalany ūzaq uaqyt qorşaudan qaljyrağan moğol äskerlerınıƞ mınıs attary jamandat ındetınen qyryla bastaidy. Qalany aludyƞ mümkın emestıgıne közı jetken han Moğolstanğa qaituğa mäjbür bolğan. Söitıp, Şağatai ūlysty kezındegı bilıktı qaita qalpyna keltıru ısınıƞ alğaşqy qadamy sätsızdıkpen aiaqtalady. Būl sätsızdıktıƞ basty sebebı, bileuşıler arasyndağy alauyzdyq, saiasi feodaldyq batyraƞqylyq edı. Aqyr aiağynda Ilias-Qoja han da osy feodaldyq talas-tartystyƞ qūrbany bolady.

Būdan keiın de Moğol handyğyndağy bilıktı dulat taipasynyƞ ataqty ämırlerı Qamar ad-din men onyƞ ınısı Şams ad-dinder jürgızgen. Qamar ad-din de özın tyƞdaityn, jas Toğylyq-Temırdıƞ soƞğy ūrpağy Qyzyr-Qoja oğlandy han tağyna otyrğyzyp, dulat taipasynyƞ ämırlerı men şonjarlarynyƞ jağdaiyn jaqsartuğa küş salady.

Ämır Temırdıƞ Moğolstan handyğyna joryqtary

Moğol handyğyn osyndai saiasi bytyraƞqylyq jailap jatqanda Mauarannahrdağy bilıktı öz qolyna alyp, küşeigen Ämır Temır endı Moğolstandy jaulauğa kırısedı.

16 ğ. aiağynda Ämır Temır Moğolstan jerıne bas kötertpei, dürkın-dürkın joryqtar jasaidy. Alğaşqy joryğy 1371-1372 jyldary bolğan. Būl joryqta Almalyq qalasyna deiın jetedı, bıraq qalağa kırmeidı. Jol boiyndağy eldı mekenderdı tonap, halyqtyƞ mal-mülkın talan-tarajğa ūşyratyp, köptegen tūtqyn alyp qaitady. Ekınşı joryqta 1375-1377 jyldary oƞtüstık Qazaqstan arqyly jürıp, jetısudıƞ Şaryn özenıne deiın jetedı. Moğol ūlysynyƞ basşysy Qamar ad-dinmen şaiqasyp, ony jeƞedı. Qamar ad-din Şyğys Türkıstanğa, Üş Tūrfanğa qarai qaşyp qūtylady. Ämır Temır Moğolstanğa 1380-1390 jyldary da bırneşe ret joryq jasağan. Būl jolğy joryqtyƞ joiqyndyğy sonşalyqty, Ämır Temır özınıƞ balalarynyƞ qolyndağy äskerlermen qosqanda 120 myƞ adammen atanğan.

Ämır Temır 1371-1372 jyldary Moğolstanğa äsker attandyrady. Olar Moğolstannyƞ şyğystağy qalalarynyƞ bırı Almalyqtyƞ janyna deiın jetıp, kereiıtterı talqandap, qaityp oralady. Naq osy jyly Temırdıƞ özı de Moğolstannyƞ jerı Ystyqköl öƞırındegı Segızağaşqa deiın barlauşylyq joryq jasap, köptegen tūtqyn alyp, qyruar olja tüsırıp qaitady. Būl joryq moğol jerınıƞ ışkı audandaryna keleşekte jasalatyn joryqtardyƞ bağdarlamasy bolğan edı.

Ämır Temır Moğolstanğa 1371 jyldan 1390 jylğa deiın on şaqty ret joryq jasağan. Onyƞ alğaşqylary 1371-1377 jyldary Sairam, Talas arqyly jürgen. Jetısudıƞ ışkı audandaryna ötıp, Ile özenıne deiın jetken. Ämır Temır 1376 jyly köktemde moğolstannyƞ ataqty kolbasşysy Qamar ad-dindı talqandau üşın 30 myƞ adamdyq äsker attandyrady. Ony kypşaq ämırı Sasy-Būğa basqarğan. Alaida Sasy-Būğa basqa ämırlermen astyrtyp kelısedı de, Ämır Temırdıƞ Horezmge ketkenın paidalanyp, oğan qarsy bülık şyğarady. Sasy-Būğa Aq Ordanyƞ hany Ūrūs pen Moğolstannyƞ bileuşısı Qamar ad-dinnen kömek sūraidy. Būl habardy estıgen Ämır Temır Mauarannahrğa tez oralyp, Qamar ad-dindı Atbasy maƞynda (Qyrğyz jerı) quyp jetıp, talqandaidy. Būdan keiın de moğol ämırınıƞ temırge qarsy küresınen eşbır nätije şyqpağan. Ol 1377 jyly qaratau etegınde jäne Ystyqkölge baratyn joldağy Būğym şatqalynda ekı ret Ämır temır äskerlerınen küirei jeƞılgen.

Aq Orda men Moğolstan bileuşılerı özderınıƞ Ämır Temırge jeke-dara qarsy tūra almaityndaryn bılıp, 1380 jyldyƞ aiağynda odaq qūruğa äreket jasaidy. Alaida būl odaqtan da eş nätije şyqpağan. Öitkenı odaqtyƞ qūrylyp jatqanyn bılgen Ämır Temır 1384-1391 jyldardyƞ aralyğynda altyn Ordağa jäne moğol jerıne bırneşe ret joryqtar jasağan. Moğolstandy bırjolata qaratyp alu üşın onyƞ tükpır-tükpırıne 120 myƞ äsker attandyrady. Osy joryqtardy Temır äskerlerı köp olja tüsırıp, qora-qora qoi, üiır-üiır jylqy, top-tobymen qolğa tüsken tūtqyndardy mauarannahrğa jıberıp otyrğan. 1390 jyldardağy joryqtardan keiın Moğolstan Temırge tolyq täueldıkke tüstı.

Моғолстанның ыдырау кезеңі

Моғолстанның Сонымен, Әмір Темір шабуылдары әбден титығына жеткен Моғол хандығы мүлде әлсірейді. Хандық бірнеше иеліктерге бөлініп, саяси жағынан бөлшектенеді. Қызыр-Қожа хан Темірге өзінің тәуелділігін мойындайды. Моғолстан Әмір Темір қаза болғаннан кейін (1405 жылы) ғана Қызыр-Қожаның мұрагері Мұхаммед ханның кезінде (1408-1416) тәуелсіздікке қол жеткізе бастайды. Моғол ханы Темір өлгеннен кейін оның әулетінің ішіндегі талас-тартысты пайдаланып қалады. Мұхаммед хан Темірдің немерелері Ахмед мырза мен Ұлықбектің арасындағы Ферғана үшін таласта ол өзінің әскер күшімен ахмед мырзаға көмектесіп, жеңіске жеткен еді. Осы кезден бастап Моғолстан өз тәуелсіздігін ала бастаған. Мұхаммед хан қаза болған соң, Моғол хандығының ішіндегі талас-тартыс қайта басталады. Бұл талас-тартысты Темірдің немересі Ұлықбек пайдаланып, өзін жақтаушы Қызыр-Қожаның немересі Шер-Мұхаммедтің хан болуын қолдайды. Оның хан тағына отыруына көмектескен Ұлықбек енді одан өзіне тәуелді болуын талап етеді. Бұған қарсы болған Моғол шонжарлары Қызыр-Қожаның екінші бір немересі Уәйісті хан тағына отырғызады. Бұған наразы болған Ұлықбек 1425 жылы Моғолстанға шапқыншылық жасап, халықты талан-таражға ұшыратып қайтады.

Моғолстандағы жағдай 1428 жылы Уәйіс хан қайтыс болғаннан кейін де сол баяғы бытыраңқы күйінде қалады. Хандық билік үшін талас енді Уәйіс ханның балалары Жүніс пен есен-бұға арасында басталады. Таластың нәтижесінде дулат әмірлерінің қолдауымен есен-бұға 1433-1462 жылдары хан тағына отырады. Бірақ Жүніс хандық өкімет үшін таласын тоқтатпайды. Ол Темір әулеті әбу Саидтан көмек сұрайды. Тартыс 1462 жылы Есен-бұғаның қаза болуымен аяқталады. Ферғана жерінде – Жетікентте билік құрып отырған Жүніс дереу Моғолстанға оралып, өзін хан етіп жариялайды. Моғолстан хандығы Жүніс ханның немересі Абдар-рашид ханның кезінде ыдырай бастайды. Оның Жетісу аймағы Қазақ хандығының құрамына енеді.

Моғолстанның Қазақ хандығының құрылуындағы орны

1456 ж. Керей хан мен Әз Жәнібек ханның Әбілхайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен қазақ тайпаларын бастап шығыс Дешті-Қыпшақтан батыс Жетісу жеріне, Моғолстан жеріне таман қоныс аударуы қазақ хандығының құрылуына мұрындық болған маңызды тарихи оқиға еді. Бұл оқиғаның мән-жайы мынадай болатын: 1428 жылы Ақ Орданың ақырғы ханы Барақ ішкі феодалдық қырқыста қаза болған соң, Ақ Орда мемлекеті ыдырап, ұсақ феодалдық иеліктерге бөлінгенде өзара қырқыс үдей түсті. Бұрынғы Ақ Орданың орнына Әбілхайыр хандығы мен Ноғай одағы құрылды. Шайбани тұқымынан шыққан Әбілхайыр хан бұрын Орда Ежен ұрпағы билеген Ақ Орда территориясы - Шығыс Дешті-Қыпшаққа 40 жыл (1248-1468) үстемдік етті. XV ғасырдың ортасында Әбілхайыр хандығында толассыз болып отырған қан төгіс соғыстар мен ішкі феодалдық қырқыстар болған сайын үдеп феодалдық езгі мен қанау халық бұқарасын ауыр күйзеліске түсірді. Аласапыран соғыстар мен феодалдық бытыраңқылық салдарынан Дешті-Қыпшақ даласында бұрыннан қалыптасқан мал жайылысын пайдаланудың дағдылы көшіп-қону тәртіптері бұзылды, көшпелі тайпалар мезгілінде жайлау-қыстауларына бара алмайтын болды. Бұл көшпенді мал шаруашылығына ауыр зардабын тигізді. Осындай ауыр тауқымет тартқан халық бейбіт өмірді, Әбілхайырдың үстемдігінен құтылып, өз алдына тіршілік етуді армандады. Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и -Рашиди» атты еңбегінде былай дейді: «Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілхайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шетіндегі Шу мен Қозыбас аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465-1466) билей бастады»…

Алғашында қазақ хандығының территориясы батыс Жетісу жері, Шу өзені мен Талас өзенінің алабы еді. Міне, нақ осы территорияға деректемелерде тұңғыш рет «Қазақстан» деген атау қолданылды, ежелден осы алапты мекендеген қазақтың ұлы жүз тайпалары Дешті-Қыпшақтан қоныс аударған қазақ тайпаларымен етене араласып кетті. Әбілхайыр хандығындағы аласапыран соғыс салдарынан қанжілік болған қазақ халқы бұл араға келіп ес жиып, етек жауып, экономикалық тұрмысы түзеле бастады. Мұны көрген Дешті-Қыпшақ көшпенділері Әбілхайыр хан қоластынан шығып, бөгеуін бұзған судай ағылып қазақ хандығына келіп жатты. XV ғасырдың 50-жылдарының ортасынан 70-жылдарының басына дейін Әбілхайыр ханның қарамағынан батыс Жетісуға 200 мың адам көшіп барды. 1462-жылы Моғолстан ханы Есенбұға қайтыс болған соң, бұл мемлекетте ішкі феодалдық қырқыс күшейіп, өкіметсіздік жағдайдың өріс алуы, Амасанжы Тайшы бастаған ойрат жоңғарларының жасаған шабуылы салдарынан Моғолстан мемлекетінің шаңырағы шайқалған кезде, Жетісуды мекендеген қазақ тайпаларының қазақ хандығына келіп қосылуы үдей түсті. Бұлар жаңадан құрылған Қазақ хандығының үкімет билігін нығайтып, оның беделі мен әскери, саяси күш-қуатын арттыра түсті.