Британ империясы: Нұсқалар арасындағы айырмашылық
Өңдеу түйіні жоқ |
|||
| 95-жол: | 95-жол: | ||
== Шолу == |
== Шолу == |
||
Британ империясы екі жүз жылдан астам уақыт бойы дамыды. [[ХХ ғасыр]]дың басы алып мемлекеттің кеңеюінің шарықтау шегі болып саналады. Осы уақытта барлық континенттердегі әр түрлі аумақтардың әртүрлілігін «күн ешқашан шықпайтын империя» империя деп атаған |
Британ империясы екі жүз жылдан астам уақыт бойы дамыды. [[ХХ ғасыр]]дың басы алып мемлекеттің кеңеюінің шарықтау шегі болып саналады. Осы уақытта барлық континенттердегі әр түрлі аумақтардың әртүрлілігін «күн ешқашан шықпайтын империя» империя деп атаған. |
||
Қоныстандыру мен жаулап алудың кең кезеңдері [[сауда]] мен [[дипломатия]]ның салыстырмалы бейбіт кезеңінен басталды. Империя британдық технологияны, сауданы, [[ағылшын тілі]]н және үкіметті бүкіл әлемге таратуға көмектесті. Империялық [[гегемония]] [[Ұлыбритания]]ның экономикалық өсуі мен көптеген елдердің саясатына ықпалы үшін өте маңызды. Колониялардың құрылымынан британдық империяның әсері бір мәнді болмағаны анық. Колония ағылшын тілін енгізді, бұл Ұлыбританиядан үлгі алған әкімшілік-құқықтық негіз. Біріккен Корольдікті [[отарсыздану]] кезінде парламенттің [[демократия]]сын және бұрынғы колонияларда әр түрлі жетістіктермен болса да, заңдылықты енгізуге әрекет жасалды. Колониялардың көпшілігі [[Ұлттар достастығы]] империяны психологиялық тұрғыдан ауыстырады деп шешті. |
Қоныстандыру мен жаулап алудың кең кезеңдері [[сауда]] мен [[дипломатия]]ның салыстырмалы бейбіт кезеңінен басталды. Империя британдық технологияны, сауданы, [[ағылшын тілі]]н және үкіметті бүкіл әлемге таратуға көмектесті. Империялық [[гегемония]] [[Ұлыбритания]]ның экономикалық өсуі мен көптеген елдердің саясатына ықпалы үшін өте маңызды. Колониялардың құрылымынан британдық империяның әсері бір мәнді болмағаны анық. Колония ағылшын тілін енгізді, бұл Ұлыбританиядан үлгі алған әкімшілік-құқықтық негіз. Біріккен Корольдікті [[отарсыздану]] кезінде парламенттің [[демократия]]сын және бұрынғы колонияларда әр түрлі жетістіктермен болса да, заңдылықты енгізуге әрекет жасалды. Колониялардың көпшілігі [[Ұлттар достастығы]] империяны психологиялық тұрғыдан ауыстырады деп шешті. |
||
| 104-жол: | 104-жол: | ||
== Еуропалық иеліктер (ерте кезең) == |
== Еуропалық иеліктер (ерте кезең) == |
||
{{Толық мақала|Англия тарихы}} |
|||
[[Орта ғасырлар]]да Англия негізінен [[Арал|аралдық мемлекет]] болғанмен, [[XVI ғасыр]]ға дейін әскери-теңіз күштері болған жоқ және көбінесе [[Еуразия|континенттен]] шабуылдардың нысаны болды. [[Англдар]] мен [[сакстер]]дің өздері Британдық аралдарға Германиядан келді. Алдымен олардың әскери отрядтарын [[Рим империясы]]нан тәуелсіздік алғанға дейін жергілікті [[Бриттер|британдық]] билеушілер шақырды, бірақ оны қорғауға жеткілікті күштері болмады, содан кейін мұнда өз патшалықтарын құрды. Англияны тағы бір жаулап алуды 1066 жылы [[Нормандар|француз нормандары]] [[Нормандық жаулап алу|жүзеге асырды]], содан кейін оларды басқарған [[Нормандия|Норман]] [[герцог]]і [[Уильям I жаулап алушы]] жаңа әулет құрды және барлық англо-саксондық жерлерді Француз барондары арасында бөлді. Англо-саксондар мен британдықтардың иеліктерімен шектелмей, Вильгельм мұрагерлері кейіннен [[Уэльс]] патшалығына қосылды (1282 ж.) және 1169 жылы [[Ирландияның ағылшын отарлауы|Ирландияны отарлауды]] бастады. Шотландия XVII ғасырда Англияға тең мемлекет ретінде қосылды. Құрлықта ағылшын патшалары Францияның жартысын иемденіп, [[Жүз жылдық соғыс]] кезінде Англия өзіне бағынышты барлық француз аумақтарын жоғалтқанға дейін француз тағына ие болды. Францияның күшеюі ағылшын ақсүйектерінің арасында бөлінумен сәйкес келді, содан кейін [[Алқызыл мен Ақ раушан соғысы]] және [[Тюдорлар|Тюдор]] әулетінің негізін қалаушы Генри VII елдің жаңа жаулап алуы болды<ref>https://ru.wikipedia.org/wiki/Британская_империя#CITEREFFerguson2004b, p. 3.</ref>. |
[[Орта ғасырлар]]да Англия негізінен [[Арал|аралдық мемлекет]] болғанмен, [[XVI ғасыр]]ға дейін әскери-теңіз күштері болған жоқ және көбінесе [[Еуразия|континенттен]] шабуылдардың нысаны болды. [[Англдар]] мен [[сакстер]]дің өздері Британдық аралдарға Германиядан келді. Алдымен олардың әскери отрядтарын [[Рим империясы]]нан тәуелсіздік алғанға дейін жергілікті [[Бриттер|британдық]] билеушілер шақырды, бірақ оны қорғауға жеткілікті күштері болмады, содан кейін мұнда өз патшалықтарын құрды. Англияны тағы бір жаулап алуды 1066 жылы [[Нормандар|француз нормандары]] [[Нормандық жаулап алу|жүзеге асырды]], содан кейін оларды басқарған [[Нормандия|Норман]] [[герцог]]і [[Уильям I жаулап алушы]] жаңа әулет құрды және барлық англо-саксондық жерлерді Француз барондары арасында бөлді. Англо-саксондар мен британдықтардың иеліктерімен шектелмей, Вильгельм мұрагерлері кейіннен [[Уэльс]] патшалығына қосылды (1282 ж.) және 1169 жылы [[Ирландияның ағылшын отарлауы|Ирландияны отарлауды]] бастады. Шотландия XVII ғасырда Англияға тең мемлекет ретінде қосылды. Құрлықта ағылшын патшалары Францияның жартысын иемденіп, [[Жүз жылдық соғыс]] кезінде Англия өзіне бағынышты барлық француз аумақтарын жоғалтқанға дейін француз тағына ие болды. Францияның күшеюі ағылшын ақсүйектерінің арасында бөлінумен сәйкес келді, содан кейін [[Алқызыл мен Ақ раушан соғысы]] және [[Тюдорлар|Тюдор]] әулетінің негізін қалаушы Генри VII елдің жаңа жаулап алуы болды<ref>https://ru.wikipedia.org/wiki/Британская_империя#CITEREFFerguson2004b, p. 3.</ref>. |
||
09:19, 2021 ж. сәуірдің 30 кезіндегі нұсқа
| Британ империясы ағылш. British Empire Отарлық империя | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Ұраны «Dieu et mon droit» қаз. Құдайым және құқұғым | |||||||||
 Британ империясының бөлігі болған аумақтар. | |||||||||
| Астанасы | Лондон | ||||||||
| Ірі қалалары | Лондон, Дели, Калькутта, Сидней, Монреаль | ||||||||
| Тіл(дер)і | ағылшынша | ||||||||
| Ақша бірлігі | фунт стерлинг | ||||||||
| Аумағы | 31,878,965 км² | ||||||||
| Халқы | 480 000 000 адам (24%) | ||||||||
| Басқару формасы | Монархия | ||||||||
.svg)
.svg)
Британ империясы (ағылш. Brіtіch Empіre) — Ұлыбритания мен оның отар иеліктерінің жалпы атауы. Термин ретінде 19 ғ-дың 70-жылдарынан бастап қолданыла бастады. Англия ең алдымен Ирландияны басып алды. 16 — 17 ғасырларда теңізде үстемдік жүргізу үшін алдымен Испанияның, кейіннен Голландияның соғыс флотын талқандап, Португалия мен оның отарларын өзіне тәуелді етті. 1607 жылы Солтүстік Америкада тұңғыш ағылшын иелігі пайда болды. Жетіжылдық соғыста (1756 — 63) ол Францияға күйрете соққы беріп, Испанияның отарлық қуатын жойды. Көп ұзамай француздар билеген Канаданы басып алып, Солтүстік Америкада өз үстемдіктерін орнатты. 1757 жылы Үндістан түбегіндегі Бенгалияны басып алды.
Отар елдерді тонау есебінен Англияда үлкен ақша қоры пайда болып, өнеркәсіп төңкерісі жасалынды. Бірақ 18 ғасырдың аяғында Британ империясы дағдарысқа ұшырап, Солтүстік Америкада 13 отарынан айрылды. Соған қарамастан 19 ғасырдың 1-жартысында Үндістанды толығымен, Австралияны, Жаңа Зеландияны, Оңтүстік Африканы жаулап алды, апиын соғыстарынан кейін Қытайды Гонконг аралын жалға беруге көндірді. Ал 19 ғасырдың 80 — 90-жылдары Африканың батыс және шығыс жағалауларын басып алып, Кипр аралына, Мысырға, Бирма мен Ауғанстанға бақылау орнатты. 20 ғасырдың бас кезінде Иранға, Иракқа, Осман империясынан бөлініп шыққан араб мемлекеттеріне үстемдік етті. 19 ғасырдың аяқ кезінен бастап Ұлыбритания дүние жүзінде өз позициясын жоғалта бастады да кейбір отарларына (Канада, Австралия, Жаңа Зеландия) өзін-өзі басқару құқығын беріп, Британия доминионына айналдырды. 1-дүниежүзілік соғыстан кейінгі Британ империясының экономикалық дағдарысқа ұшырауын пайдаланып, доминиондар сыртқы саясатта да тәуелсіздікке қол жеткізді. Отарларда ұлт-азаттық қозғалыс күшейіп, Ауғанстан, кейіннен Ирак пен Египет тәуелсіздік алды.
2-дүниежүзілік соғыс Британ империясына күйрете соққы берді. Жапониямен соғыс нәтижесінде Англияның Оңтүстік-Шығыс Азиядағы отарларында ұлт-азаттық соғыс қатты күшейіп, соғыстан кейін іле-шала Үндістан мен Пәкстан, Бирма мен Цейлон тәуелсіздікке қол жеткізді. 50 — 60-жылдары күрт күшейген ұлт-азаттық қозғалыстар нәтижесінде Британ империясына кіретін Азия мен Африка елдері түгелге жуық тәуелсіздік алды. Бірақ, бұрыннан қалыптасқан саяси-экономикалық байланыстардың үзілуі, жаңадан тәуелсіздік алған елдерді өз ішінде дағдарысқа ұшыратты. Діни қақтығыстар, тайпалар арасында қақтығыстар күшейді. Бөлініп шыққан елдермен өзара байланысты үзіп алмас үшін әрі саяси-экономикалық үстемдікті сақтау мақсатында Британ Достастығы құрылды. Өз ішіндегі қақтығыстарды өршітпеу үшін және экономикалық байланыстарды үзіп алып, елді дағдарысқа ұшыратпас үшін бұрынғы отарлардың көпшілігі өз еріктерімен досдастыққа мүше болды. Бұл достастыққа кіретін елдер сөз жүзінде болса да Ұлыбритания королевасын ел басшысы ретінде мойындайды және өзара тығыз экономикалық байланыстар орнатқан.
Шолу
Британ империясы екі жүз жылдан астам уақыт бойы дамыды. ХХ ғасырдың басы алып мемлекеттің кеңеюінің шарықтау шегі болып саналады. Осы уақытта барлық континенттердегі әр түрлі аумақтардың әртүрлілігін «күн ешқашан шықпайтын империя» империя деп атаған.
Қоныстандыру мен жаулап алудың кең кезеңдері сауда мен дипломатияның салыстырмалы бейбіт кезеңінен басталды. Империя британдық технологияны, сауданы, ағылшын тілін және үкіметті бүкіл әлемге таратуға көмектесті. Империялық гегемония Ұлыбританияның экономикалық өсуі мен көптеген елдердің саясатына ықпалы үшін өте маңызды. Колониялардың құрылымынан британдық империяның әсері бір мәнді болмағаны анық. Колония ағылшын тілін енгізді, бұл Ұлыбританиядан үлгі алған әкімшілік-құқықтық негіз. Біріккен Корольдікті отарсыздану кезінде парламенттің демократиясын және бұрынғы колонияларда әр түрлі жетістіктермен болса да, заңдылықты енгізуге әрекет жасалды. Колониялардың көпшілігі Ұлттар достастығы империяны психологиялық тұрғыдан ауыстырады деп шешті.
Британдық отарлар ең алдымен Ұлыбританияның экономикалық мүдделеріне қызмет етті. Тәуелсіз экономиканы қалыптастыру үшін инфрақұрылым эмигранттардың колонияларында құрылғанымен, Африка мен Азияның тропикалық аймақтарында олар тек шикізат жеткізушілердің рөлін атқарды және инфрақұрылымның минималды бөлігін алды. Қазіргі кезде көптеген дамымаған елдердің (ағыл. Less developed countries) экономикасы көбінесе шикізат экспортына тәуелді.
Британ Империясы англо-саксондардың этникалық ерекшелігіне, жаулап алушылар нәсілінің үстемдік принципіне негізделген. Британдық отаршылдық құқықтың негізгі тіректерінің бірі — әртүрлі этникалық топтар арасындағы қақтығыстар отаршылдық үстемдікті сақтауға қызмет етті. Бұл классикалық "бөліп ал да биле" қағидасы қазіргі заманғы көптеген қақтығыстардың себебі болып табылады, мысалы, Солтүстік Ирландия, Үндістан, Зимбабве, Судан, Уганда немесе Ирак. Кәдімгі мысал Кениядағы Мау-Мау көтерілісі 1952 жылдан 1957 жылға дейін, сол кездегі шағын көтерілістер дамыған тайпалардың қанды соғыстарына айналды. Жалпы алғанда, 22 ақ адам қайтыс болды, ал байырғы тайпаларда 18000-нан 30000-ға дейін құрбан болды.
Еуропалық иеліктер (ерте кезең)
Орта ғасырларда Англия негізінен аралдық мемлекет болғанмен, XVI ғасырға дейін әскери-теңіз күштері болған жоқ және көбінесе континенттен шабуылдардың нысаны болды. Англдар мен сакстердің өздері Британдық аралдарға Германиядан келді. Алдымен олардың әскери отрядтарын Рим империясынан тәуелсіздік алғанға дейін жергілікті британдық билеушілер шақырды, бірақ оны қорғауға жеткілікті күштері болмады, содан кейін мұнда өз патшалықтарын құрды. Англияны тағы бір жаулап алуды 1066 жылы француз нормандары жүзеге асырды, содан кейін оларды басқарған Норман герцогі Уильям I жаулап алушы жаңа әулет құрды және барлық англо-саксондық жерлерді Француз барондары арасында бөлді. Англо-саксондар мен британдықтардың иеліктерімен шектелмей, Вильгельм мұрагерлері кейіннен Уэльс патшалығына қосылды (1282 ж.) және 1169 жылы Ирландияны отарлауды бастады. Шотландия XVII ғасырда Англияға тең мемлекет ретінде қосылды. Құрлықта ағылшын патшалары Францияның жартысын иемденіп, Жүз жылдық соғыс кезінде Англия өзіне бағынышты барлық француз аумақтарын жоғалтқанға дейін француз тағына ие болды. Францияның күшеюі ағылшын ақсүйектерінің арасында бөлінумен сәйкес келді, содан кейін Алқызыл мен Ақ раушан соғысы және Тюдор әулетінің негізін қалаушы Генри VII елдің жаңа жаулап алуы болды[1].