Иммунитет

Иммунитет (латынша іm-munіtas – босап шығу, арылу, құтылу),

Биологияда

Биологияда – организмнің антигендік қасиеттері бар жұқпалы және жұқпалы емес бөгде заттарды, жұқпалы аурулар қоздырғышын немесе олар бөліп шығаратын кейбір улы заттарды қабылдамаушылық қасиеті және оларға қарсы тұру қабілеті. Иммунитет – көрінісі мен механизмі бойынша әрқилы болып келетін жалпы жоғары сатыдағы организмдерге (адамдар, жануарлар, өсімдіктер) ортақ биологиялық қасиет. Организмнің бұл қасиеті оның жеке басының тіршілік ортасына бейімделу ерекшеліктерімен тікелей байланысты. Иммунитет кезінде организмде аса күрделі биологиялық процестер жүріп, организмнің қорғаныштық қасиеті арта түседі. Соның нәтижесінде түрлі зиянды микроорганизмдерді, олардың уларын, т.б. бөгде заттарды ыдыратып, бейтараптап жойып жіберетін қабілеті күшейеді.

Зерттеулер

Л.Пастер зерттеу үстінде

Иммунитет құбылысын жан-жақты зерттеуде Л.Пастер, И.И. Мечников, т.б. зерттеуші-ғалымдардың сіңірген еңбегінің маңызы зор болды. Мысалы, 1897 жылы неміс ғалымы П.Эрлих (1854 – 1915) алғаш рет организмдегі иммундық реакцияның химиялық моделін (кескінін), яғни “бүйірлі тізбек теориясын” ұсынды. Ал 1959 жылы австралиялық ғалым Ф.Бернет (1899 – 1985) және даниялық ғалым Н.Кай Ерне (1911 жылы туылған) иммунитеттің клондық-сұрыпталу (арнайы антидененің түзілуі) теориясын ұсынды. Бұл жаңалықтар ғылымда иммунитеттің белгісіз қасиеттерін ашуға жол салды.
Иммунитет – өсімдіктер арасында да ауруға қарсы төзімділік туғызатын биологиялық қасиет. Өсімдіктер иммунитеті туралы ғылымның негізін салған Н.И. Вавилов. Ол өсімдіктер иммунитетнің екі формасы: сортты иммунитет және түрлік иммунитет бар екенін анықтады. Өсімдіктер иммунитеті олардың морфол., физиологиялық және биохимиялық ерекшеліктерімен байланысты, олардың біреулері шешуші, ал екіншілері қосымша рөл атқарады. Иммунитет заңдылықтарына сүйене отырып, адам мен жануарлар арасында кездесетін әр түрлі жұқпалы ауруларға диагноз қою, емдеу және оларға қарсы егу әдістерін енгізуде, ауруға тұрақты өсімдік сорттарын шығару бағытында Қазақстан ғалымдары айтарлықтай зерттеулер жүргізді.

Қорғаушы заттар, антидене

Организмнің зиянды микробтар енуіне қарсы тұра алатын ерекше бейімделушілігін организмнің табиғи төзімділігі (резистенттілігі) деп атайды. Бұған организмнің кез келген бөгде заттарға қарсы тұрып оларды жоюға қатысатын тері эпителийінің механикалық қасиеті, сонымен бірге ауру қоздыратын микробтарды жойып жіберетін бактериоцидтік заттар бөлуі, асқазан сөлінің микроб жойғыш қасиеті, шырышты қабаттардың, лимфобездердің қорғаныс қабілеті, көз жасының, сілекейдің микробтарға қарсы әсер ету қасиеті, қан сарысуының құрамында болатын қорғаушы заттар – фагоциттер, лизоцим, бактериолизин, т.б. жатады. Бұлар иммунитеттің жалпы әсер етуші факторларына жатады. Өйткені олар дені сау адамдар мен жануарлардың барлығында әр түрлі мөлшерде тұрақты түрде болады. Ал организмге зиянды микробтар (олардың улы заттары) түскенде оларды тікелей жоюға қатысатын белок, яғни табиғаты, қорғаушылық қабілеттілігі өте күшті арнайы заттар – антиденелер (иммундық глобулиндер) түзіледі. Олар көк бауыр, бауыр, сүйек кемігі, т.б. ұлпаларында өндіріліп, қан арқылы барлық организмге тарайды. Мұндай антиденелер қандай затқа қарсы пайда болса, соны ғана жоюға қатысады. Олар иммунитеттің арнаулы факторларына жатады.

Жасанды және туа пайда болған иммунитет, иммунитеттеу

Кейбір жануарлар мен адамның қанында организмді жұқпалы аурудан қорғайтын заттар іштен туа пайда болады, ондай иммунитетті туа пайда болған иммунитет деп атайды. Бұл қасиет тұқым қуалайды. Туған күнінен бастап, өзінің барлық тіршілік ету кезеңдерінде түзілетін организмнің қарсы тұру қабілеттілігін жүре пайда болатын иммунитет деп атайды. Ол табиғи және жасанды деп екіге бөлінеді (екеуі де белсенді және енжар болып ажыратылады). Бұл иммунитеттің табиғи жолмен түзілген белсенді түрі жұқпалы аурулармен науқастанып тұрғаннан кейін пайда болады. Әдетте, ол ұзақ мерзімге созылады, кейбір жағдайда өмір бойына сақталады. Мысалы, адамдар шешек, қызылша, т.б. жұқпалы аурулармен бір рет ауырып тұрса, екінші рет қайталап ауырмайды. Ал табиғи иммунитеттің енжар түрі нәрестеге құрсақта жатқанда бала жолдасы (плацента) арқылы, ал туғаннан кейін анасының сүтімен беріледі. Мұндай иммунитет ұзаққа созылмайды, сәби 1 жасқа келгенше сақталуы мүмкін.
Ауруды болдырмау үшін алдын ала егудің немесе биологиялық препараттар енгізудің нәтижесінде түзілген иммунитет жасанды иммунитет деп аталады. Егер де ондай иммунитет вакцина егуден кейін пайда болса – белсенді, ал дайын иммунды қан сарысуын құйғанда пайда болса – енжар иммунитет дейді. Жасанды жолмен, яғни егудің нәтижесінде құралған белсенді иммунитет енжар түріне қарағанда, ұзағырақ (6 айдан бірнеше жылға дейін) сақталады. Мысалы, шешек ауруына, қызылша, туберкулез, сіреспе, күл, т.б. ауруларға қарсы егу. Ал сарысу енгізгеннен кейін пайда болатын енжар иммунитеттің 2 – 3 аптадан 1 айға дейін ғана тиімділігі бар. Мысалы, сіреспе, күл ауруларына, ботулизмге қарсы иммунды қан сарысуларын егу. Иммунитеттің түзілуіне бүкіл организм қатысады. Басқарушы және бағыттаушы орган – орталық жүйке жүйесі болып табылады. Адам мен жануарлар организмінде жасанды иммунитет туғызуға болады. Оны – иммунитеттеу деп атайды. Ол да белсенді және енжар болып екіге бөлінеді. Белсенді иммунитеттеу антигендерде – вакцина препараттарын (тірі микроорганизмдерден алынған) егу (теріге жағу, тері астына, ет арасына, мұрынға, ауызға тамызу) арқылы туғызылады. Иммунитет күші, қасиеті иммунитет туғызған вакциналық препараттың мөлшеріне, сапасына, дайындық мерзіміне байланысты болады. Белсенді иммунитеттеуді 1 – 2 жетіде қайталап егеді. Әсіресе, күшті әсер ететіні – бірнеше айдан не жылдан кейін егілген иммунитет. Енжар иммунитеттеуде қан не қан сары суына қосылған арнайы препараттарды тері астына, ет арасына егеді. Бұлар дайын антиденелер болады. Енжар иммунитеттеу бір айға ғана созылады. Сондықтан қызылша, күл, сіреспе, гангрена, тұмау, т.б. ауруларға арналған иммунитеттеуді қайталап егеді. Иммунитеттеу ветеринарияда да жиі қолданылады. Әсіресе, аусыл, жамандат, қарасан, кебенек, сарып, т.б. ауруларға қарсы жүргізіледі. Адам иммунитеті сыртқы орта және әлеуметтік жағдайларға, адамның жасына және жынысына байланысты болады. Адамның дене қызуы көтерілуі, салқынға шалдығуы, шамадан тыс қатты шаршауы, қайғы-қасіретке ұшырауы, ауыр жарақат алуы, әр түрлі ауруларға (әсіресе, эндокринді) шалдығуы, дұрыс тамақтанбауы, витаминдер және кейбір химиялық микроэлементтердің, фосфор, кальций тұздарының жетіспеушілігі – организмде иммунитеттің жақсы түзілуін тежейді.

Конституциялық құқықта

Конституциялық құқықта – мемлекеттің кейбір санаттағы лауазымды адамдарының ешкім тиіспейтін пұрсаттылығы. Парламенттік иммунитет, президенттік иммунитет және сот иммунитетті болып ажыратылады.

Парламенттік иммунитет

Парламенттік иммунитет депутатты оның барлық әрекеттері үшін, соның ішінде парламенттік міндеттерін атқару кезінде жасаған әрекеттері үшін де қамауға алып, сот алдында жауапқа тартуға тыйым салуды білдіреді. Депутатты өзі мүшесі болып табылатын палата ғана тиіспеушіліктен айыра алады. Депутат қылмыс жасап жатқан жерінде ұсталған жағдайда тиіспеушіліктің күші, әдетте, өзінен өзі жойылады (палата мұндай жағдайда тек қуғындауды тоқтата тұруы мүмкін). Егер парламент мүшесі өзіне тиіспеушіліктен айырылған болса, оның қылмысы палатаның тиісті шешімінде көрсетілмеген фактілер негізінде бағаланбайды. Парламенттік мандаттың мерзімі біткеннен кейін бұрынғы депутат бұрын жасаған, бірақ өзіне ешкімнің тиіспеушілігі арқасында қуғындалмаған әрекеті үшін сот алдында жауапқа тартылады. Қазақстан Республикасының Конституциясы бойынша (52-бап, 4-тармақ) Парламент депутатына оның өкілеттік мерзімі ішінде тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, сот тәртібімен белгіленген әкімшілік жазалау шараларын қолдануға, қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған реттерді қоспағанда, тиісті Палатаның келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайтын иммунитет берілген.

Президенттік иммунитет

Президенттік иммунитет – мемлекет басшысы өзінің міндетін атқарып тұрған кезінде тұтқындалмайтынын, қамауға алынбайтынын, сот алдында жауапқа тартылмайтынын білдіреді. Президенттік иммунитет тек Конституцияда көзделген ерекше тәртіппен қызметтен кетірілгенде ғана (импичмент, қызметтен босатылу, т.б.) алынып тасталады. Бұдан кейін президент сот тәртібімен қудалануы мүмкін (АҚШ, Бразилия, Венесуэла), не мүлде қудаланбайды (Чехия). Францияда және кейбір басқа да елдерде президент тек мемлекеттік опасыздық жасаған жағдайда ғана парламенттің шешімімен арнаулы сотқа беріледі. Қазақстанда, Конституцияда көзделгеніндей, ел Президентіне, оның абыройы мен ар-намысына ешкімнің тиісуіне болмайды (46-бап, 1-тармақ).

Сот иммунитеті

Сот иммунитеті бойынша, судья тиісті құзыретті органның (Ресейде – Судьялардың біліктілік алқасының, Италияда – Жоғары магистратура кеңесінің, Германияда – Федералдық конституциялық соттың) келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартылмайды, қамауға алынбайды, айдап әкелінбейді. АҚШ-та және басқа бірқатар елдерде судья импичмент тәртібімен ғана тиіспеушіліктен айрылады. Қазақстанда судьяға оны тұтқынға алуға, күштеп әкелуге, оған сот тәртібімен белгіленетін әкімшілік жазалау шараларын қолдануға (қылмыс үстінде ұсталған немесе ауыр қылмыс жасаған реттерді қоспағанда) Республика Жоғарғы соты кеңесінің қорытындысына негізделген ел Президентінің келісімінсіз немесе Конституцияның 55-бабының 3-тармақшасында белгіленген жағдайда Сенаттың келісімінсіз қылмыстық жауапқа тартуға болмайтын иммунитет берілген.

Халықаралық құқықта

Иммунитеттің халықаралық құқықта мемлекет иммунитеті және дипломатиялық иммунитет деп аталатын түрлері де бар.

Мемлекет иммунитеті

Мемлекет иммунитеті – дербес мемлекетті шет ел сотының соттамайтындығын білдіреді. Дербес мемлекет иммунитетінің құқықтық негізі БҰҰ Жарғысымен баянды етілген мемлекет егемендігі болып табылады. Оның бірнеше түрлері бар:

а) шетел заңнамасының қолданысынан қорғалу иммунитеті, бұл иммунитет бойынша өзінің қатысуымен жасалған келісімшартта мемлекеттің айқын көрсетілген келісімінсіз келісімшарт қатынастарын басқа мемлекеттің құқығына бағындыруға болмайды. Сондықтан бір тарабы шет мемлекет болып табылатын қайсыбір азаматтық-құқықтық келісімшартта қолданыстағы құқық туралы ереже болмайды, мұндай келісімшарттың осы мемлекеттің құқығына бағынуының анық-қанығын анықтау (презумпция) қолданылады;

ә) сот иммунитеті немесе тар мағынада алғанда заңи хұкімдік иммунитет, яғни шет мемлекет сотының соттамайтындығы. Сот иммунитеті негізінде мемлекетті шет ел сотында немесе оның төрелік сотында жауапкер ретінде тарту мүмкін емес. Егер мемлекет қайсыбір нақты жағдайда сот талқылауында талапкер болса, бұл мән-жай оған қарсы талап қою үшін құқықтық негіз болып есептеле алмайды. Мұндай жағдайда да оның арнаулы келісімі қажет етіледі;

б) талапты алдын ала қамтамасыз ету иммунитетінің мәні мынада: сот талабы болған және оны шет ел сотында қарауға мемлекет келісім берген жағдайда шет ел соты мемлекеттің мүлкін қамауға алу және басқа осындай шаралар түрінде қамтамасыз етуге тіпті де құқылы емес;

в) сот актісінің күштеп атқарылуынан қорғалу иммунитетінің мазмұны жоғарыда айтылғанмен ұқсас, оның айырмашылығы тек мынада ғана: алғашқысы соттың қайсыбір әрекетін алдын-ала тәртіппен қамтамасыз етуге, ал екіншісі түпкілікті шараларды қамтамасыз етуге бағытталған;

г) мемлекет меншігінің иммунитеті бұрын аталған екі иммунитеттің арасындағы жанама иммунитет, өйткені ол талапты немесе сот шешімін алдын ала немесе мәжбүрлеу тәртібімен тек нақты мемлекеттің мүлкіне (меншігіне) шара қолдануға назар аударту арқылы ғана қамтамасыз ете алады.

Мемлекет иммунитетнің мазмұны мына ережелермен сипатталады:

• біріншіден, бірде-бір мемлекет өз сотында басқа мемлекетті жауапкер болуға мәжбүрлеуге құқылы емес;
• екіншіден, шет мемлекет өзінің ерекше келісімі болған жағдайда ғана шет ел сотына тартылады;
• үшіншіден, бір мемлекеттің басқа мемлекеттің аумағында әрекет етуі иммунитеттен өз-өзінен бас тартуына апарып соқтырмайды;
• төртіншіден, тіпті мемлекеттің соттылыққа айқын нысанда келісімі – expressіs verbіs, – болған күнде де мұнымен оның талапты алдын ала қамтамасыз етуге немесе шешімді күштеп орындауға келісімі көзделмейді.

Қазақстанның дипломатиялық қатынастары

Дипломатиялық иммунитет

Дипломатиялық иммунитет – шетелдік дипломатиялық өкілдіктерге, олардың келген еліндегі басшыларына және қызметкерлеріне берілетін ерекше құқықтар мен пұрсаттылықтар. Бұл иммунитеттің мақсаты – дипломатиялық өкілдіктердің міндеттерін жүзеге асыруы үшін барынша қолайлы жағдай жасау. Оның заңи табиғаты мынаған негізделеді: бір егеменді мемлекет екінші егеменді мемлекеттің билігіне бағына алмайды, ал дипломатиялық өкілдіктер мен оның дипломатиялық қызметкерлері сол мемлекеттің бет-бейнесі болып табылады. Дипломатиялық иммунитетті беру тәртібі мен көлемі “Дипломатиялық қатынастар туралы” Вена конвенциясында (1961) айқындалған. Бұл Конвенцияда дипломатиялық иммунитеттер дипломатиялық өкілдіктердің иммунитеттері мен дипломатиялық қызметкерлердің және олардың отбасы мүшелерінің жеке иммунитеттеріне бөлінеді. Алғашқысына мыналар жатады:

• дипломатиялық өкілдіктің үй-жайларына қол сұғылмайтындық, мүлік және жүріп-тұру құралдарының, хат-хабар мен мұрағаттардың иммунитеті;
• қазыналық (салықтық) иммунитет;
• өкілдіктің өз орталығымен және өз мемлекетінің басқа да өкілдіктерімен қарым-қатынас жасау құқығы.

Өкілдіктің үй-жайларына, олардың жиһаз-мүліктеріне, сондай-ақ өкілдіктің жүріп-тұру көлігін тінтуден, реквизициялаудан, қамауға алудан, т.б. қорғалу иммунитеті қолданылады. Қабылдаушы мемлекеттің өкімет орындары дипломатиялық өкілдік басшысының келісімінсіз осы өкілдік аумағына кіре алмайды. Дипломатиялық пошта шексіз тиіспеушілікті пайдаланады және оның салмағына немесе орын санына шек қойылмаған. Дипломатиялық қызметкерлер мен олардың отбасы мүшелерінің жеке иммунитетне мыналар жатады:

• жеке басқа, тұрғын-жайға тиіспеушілік;
• келген мемлекетінің қылмыстық заңи хұкімінен, сондай-ақ атқарушылық әрекетке қатысты тұрғыда азаматтық және әкімшілік заңи хұкімінен толық қорғалу иммунитеті;
• қазыналық (салықтық) иммунитет.

Бұл орайда азаматтық заңи хұкіметтен қорғалу иммунитеті туралы ережеден үш нәрсеге айрықшалық белгіленген: дипломат немесе оның отбасы мүшесі жеке иеленетін жылжымайтын мүлік жөнінде сот тәртібімен талап қоюына, осы адамдар мұрагерлер болып табылатын мұралану ісі жөнінде талап қоюына, сондай-ақ олар жеке бастың пайдасын көздеп айналысып жүрген кәсіптік немесе коммерциялық қызмет жөнінде талап қоюына болады. Дипломатиялық қызметкердің немесе оның отбасы мүшесінің жеке қолжүгіне тиіспеушілік қолданылады. Алайда онда әкелуге немесе әкетуге тыйым салынған заттар бар деп жорамалдауға елеулі негіз болса, Вена конвенциясында (2-бөлім, 36-бап) мүдделі тұлғалардың немесе оның өкілінің қатысуымен оның тексерілуі мүмкін екендігі көзделген.
Әкімшілік-техникалық қызметкерлер де, егер олар келген мемлекетінің азаматтары болмаса немесе онда тұрақты тұрмаса, өздерімен бірге тұратын отбасы мүшелерімен бірге дипломатиялық иммунитетті пайдаланады. Қызмет көрсетуші қызметкерлер иммунитетті қызмет бабындағы міндеттерін орындағанда пайдаланады, сонымен қатар олар қызмет бойынша алатын жалақысына салынатын салықтардан, алымдардан, баждардан босатылады. Бұл иммунитет келген мемлекетінің азаматы болып табылмайтын немесе онда тұрақты тұрмайтын қызметкерлерге беріледі.
Дипломатиялық өкілдікке және оның қызметкерлеріне келген елі дипломатиялық иммунитетпен қатар кедендік сипаттағы артықшылықтар да береді, яғни дипломатиялық қолжүктер кеден алымын, баж, т.б. салудан босатылады. Дипломаттар мен олардың отбасы мүшелеріне келген мемлекеті белгілеген жабық аймақтар туралы ережелерді ескере отырып, осы мемлекеттің аумағында еркін жүріп-тұру құқығын құрайтын артықшылық та беріледі.