Шақ: Нұсқалар арасындағы айырмашылық

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Content deleted Content added
Жаңа бетте: '''Шақ категориясы''' - белгілі бір әрекетті немесе қалыпты көрсететін етістіктің үш нақты мезгілі...
(Айырмашылық жоқ)

12:18, 2011 ж. шілденің 28 кезіндегі нұсқа

Шақ категориясы - белгілі бір әрекетті немесе қалыпты көрсететін етістіктің үш нақты мезгілі: осы, өткен немесе келер шақты білдіруі.[1]

  • Абсолютті шақ - сөйлеу сәтіне байланысты анықталатын тура мағынасындағы шақ (Мен оқып жүрмін. Мен оқыганмын. Мен оцимын).
  • Келер шақ - сөйлеу кезінен кейін, алдында болатын іс.
  • Екінші келер шақ (алдыңгы келер шақ) - сөйлеу кезі жағынан кейінгі, бірак баска қүбылыстын немесе мезеттің алдында болатын, іс.
  • Гипотетикалық келер шақ - келер шақтағы ашық рай магынасындағы шартты бағы- ныңқы сөйлем баяндауышы.
  • дереу келер шақ (жацын келер шац)- тура сейлеу кезі- нен кейін (эдетте осы шақ формаларында немесе сипаттама құрылыстар арқылы жасалатын) шакка катысты іс-қимыл белгісі.
  • жай келер шақ- абсолютті келер шақ.
  • күрделікелер шақ - салыс- тырмалы келер шақ.
  • негізгі шақ- синтаксистік бірлік ретіндегі берілген сөйле- меліктегі баска шақ формасына қарамастан берілген етістік фор- масының сөйлеу сэтіне ғана ка- тыстылығын білдіретін шак категориясы.
  • бұрынғы өткен шақ- 1. бұлмағынасында болымсыз етістіктің өткен шақ тұлғасы көп мәртелі мэнде колданылады (говаривал, хаживал). Бұл тұрпатында осы (ха- живаю) мен/немесе келер шақтың (буду хаживать) қатыстық тұрпаты жоқ. Бұрынгы еткен шак белгісіз уакыт ішінде ертеде болған, қайталанатын іс-кимылды
  • Инклзивті шақ - сөйлеу сәтіне қатысы бар перфект формасының колданылуы (қаз. Мен оны екі жылдан бері танимын; агыл. I've known him for two years).
  • Осы шақ - етістіктің грамма- тикалық формасы, іс-қимылдың сөйлеп тұрған уакытпен бір мезгілде, эдеттегідей, созылыңқы тұрде болып жатқанын көрсетеді. Мыс.: қазақ тілінде іс-қимылдың нақ осы сәтте, эдеттегідей, сол сияқты созылыңқы мағынасы нақ осы шақ аркылы, ал іс-қимылдың ұздіксіз, күн сайын жэне ұнемі болып тұратын мағынасы ауыс- палы осы шак аркылы беріледі.
  • Шұғыл осы шақ - осы шак- тың аяқталған тұргіаты сиякты.
  • Табельді осы шақ - кейде осы шаққа колданалатын, өткен шақтың мэнінде жэне әлдебір автордың жазбасының үзіндісі ретінде ұсынылатын пікірді жеткізу үшін пайдаланылатын атау.
  • Белгілі шақ - Перфектпен пара-пар.
  • Қатыстық шақ - іс-кимыл- дың салдарлығын, яғни іс-әрекет- тердің бұрын не келешекте бір бірінен кейін болғандығын біл- діретін шақ формасының колда- нылуы.
  • Өткен шақ - нақты грамматикалық мағынасы анықталмаган, сөйлеп түрган сәтке дейін өтіп кеткен іс-қимылды білдіреді.
  • Алда келер шақ - ЕКІНШІ KEJ1EP ШАҚпен пара-пар.

Ауыспалы шақ - жай(man- day емес, синтетикалық) форма- лармен берілген шақ. Өткен шақ (nam. praeteritum) - етістіктен болған іс-эрекет, қи- мылдың өткен кезде, сөйлеп тұр- ған мерзімнен бұрын біткендігін көрсететін етістік шакктарының бірі. Өткен шақ. формалары син- тетикалық жэне аналитикалық болып келеді. Кейбір тілдерде бір етістік мэні мен қолданылатын кұралдарымен ерекшеленетін ө. ш. бірнеше тұрін жасайды. Қазақ тілінде жуыкта болған сенімді іс-әрекеттің іске асқаны жедел өткен шақ түрінде беріледі. Қимыл-эрекеттің өте ертеде, бұрын өткенін сөйлеушінің оның қасында болмай, басқа айғаққа сүйеніп оқып, естіп хабарлагандай етіп жеткізуі ежелгі (бұрыңгы) өткен шақ түрінде болады. Күрделі шақ - шақтың қүр- малас (сараптамальщ, перифрас- тикалық) формасы.





Пайдаланған әдебиет

  1. Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9