Ар-Рай

ар-Рай («көзқарас», «пікір», «ой») - фикһта көбіне заң шығарушының белгілі бір құқықтық шешім шығару үшін негізге алатын тәуелсіз пікірін немесе ойын білдіреді. Арнайы ар-Рай түсінігінің пайда болуын әдетте Мұхаммедтің (с.а.у.) серіктерінің бірі Абдаллах б. Масудты қазы және дін ұстазы ретінде «өз танымы мен ұйғарымына қарай» сот жүргізуге нұсқау беріп, Иракқа жіберген халифа Омардың (634 - 644) есімімен байланыстырады. Халифа ар-Райды үйлестік пен қоғамдық пайда жөніндегі пікір деп түсіндірген. Абдаллах б. Масудтың Ирактағы ізін қуушыларға «аңыз-әңгімелерді жасаушылар» деп аталған Медине фикһтеріне қарама-қарсы «тәуелсіз пікірді жақтаушылар» деген атақ VII ғ-дың соңы - VIII ғ-дың басында әлі айқындала қоймаған ар-Рай түсінігінен құқықтық мәселелерін түбегейлі зерттеу және шешу әдістерін анықтайтын әртүрлі ұғымдар бөлініп шыға бастады. Солардың алғашқысын «ұқсастық пікір бойынша» және «ұнамды шешімді» Хаммад б. Әбу Сулеймен (Ирак, VII - VIII ғ-лар аралығы) мен оның шәкірті Әбу Ханифс ан-Нуман әзірледі. Әбу Ханифаның замандасы Мәлік б. Анас (Медине) «пайда жолындағы тәуелсіз ұғым» және «рұқсат ету және тыйым салу туралы ұғым» түрлерін дайындады. Мәліктің шәкірті Мұхаммед аш-Шафии «дедуктивтік тұжырымды» зерттеді. Мұның сыртында олардың барлығы да аздыкөпті дәрежеде «жағдайдың тұрақты болжамын» қолданды. Мазмұнында үлгі етерлік құқықтық материалы жоқ бұл ұғымдар шариғаттың негізгі шарттарын күнделікті жүргізу ісімен кең көлемде және тиімді ұштастыруда, бұл шарттарға ешқандай күдік келтірмей, Құран мен сүннетті дәлме-дәл түсіндіргенде туатын қиындықтарға соқпай өтетін шешімдер қабылдауға мүмкіндік берді. ар-Райдың бір категорияларын қолданып, екіншілерін теріске шығару діни-құқықтык мектептер арасындағы айырмашылықтарды айқындайтын белгілердің бірі болып табылады. Мазһабтар жеңіліс тапқаннан кейін құқықтық істерді зерттеу, құқықтық қағидаларды айқындап, оларды іс жүзінде қолдану үшін пайдаланылатын тиімді әдістер ретінде ар-Рай түсінігі қолданыстан шығып, ыждағат түсінігімен сіңісіп немесе ар-Райдың басты ұғымы - әл-қиас ұғымын беретін болды.