Аспара (көне қала)

Аспара қалашығы
Мәртебесі	Жамбыл облысының маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші
Қазіргі жері	Қазақстан, Меркі ауданы, Андас батыр ауылының ортасы
Қалануы	ХІV-ХV ғасыр
Орналасуы	42°49′54″ с. е. 73°29′01″ ш. б.42.83167° с. е. 73.48361° ш. б. / 42.83167; 73.48361
Аспара қалашығы (Қазақстан) Аспара қалашығы

Аспара қалашығы – Жамбыл облысының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген XIV-XV ғасырлардан сақталған көне қала орны.

Орналасқан жері

Меркі ауданы, Андас батыр ауылының ортасында, Аспара өзенінің жағасында орналасқан.

Зерттелуі

Қалашықта зерттеу жұмыстарын Жетісу археологиялық экспедициясы (жетекшісі А.Н. Бернштам) 1938-40 жылдары, 1964-65 жылдары (жетекшісі Л.Б. Ерзакович) және 2012-2014 жылдары (А.Ә. Нұржанов пен Е.Ш. Ақымбек) жүргізді. Қаланың құлаған қабырғаларының ұзындығы солтүстігінде – 245 м, шығысында – 300 м, оңтүстігіннде – 196 м және батысында – 150 м. Цитаделінің көлемі 190х160 м, биіктігі 15 м. Қаланың негізгі бөлігі V-XII ғсырлар аралығында қаланған. Дегенмен қазба жұмыстары кезінде оның солтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан бөлігінің XIV-XV ғасырларда болғандығы дәлелденді.

Қалашық ауқымдылығы

Аспара қаласы Қазақстан мен Қырғызстан шекарасында, Тараздың шығысына қарай 180 км жерде орналасқан. Алатаудан ағып шығатын өзен қаланы сыртық жаудан қорғау міндетін атқарса керек. Тараз, Меркі, Испиджаб сияқты ортағасырлық ірі қалалармен аты қатар қойылып аталатын Аспара қаласының осы күнгі орнының алып жатқан аумағы – осы аймақтығы қалалардың барлығынан үлкен. Қазірдің өзінде қала орнынан қалған топырақ үйінділерінің ауқымдылығы кімді болса да таңдандырды. Қазақстанда Аспара қаласымен үлкендігі жағынан салыстыруға болатын ескерткіш жоқтың қасы. Жоғарғы цитадель орналасқан бөлігінің биіктігі 15 м-ге дейін жетеді, оны қоршаған шахристанның орны жақсы сақталған. Қаланы қоршаған мықты бекініс қабырғаларын айнала терең ор қазылған.

Жазба деректер

Жазба деректер бойынша Аспара қаласы алғаш рет VII ғасырда қытайлық монах Сюань Цзяньның жазбаларында "Осуболай" қаласы ретінде айтылады. Аспара қаласы туралы деректер IX ғасырдағы араб географы Ибн Хордадбек пен Бағдат сарайының шенеунігі Кудамы ибн Жапардың (X ғ.) жазбаларында кездеседі. Осы жазбаларға сәйкес Аспара қаласы Меркі қаласынан 4 фарсах жерде орналасқан.

Тарихи деректер

Қаланың қалыптасу тарихы Әмір Темірдің атымен тікелей байланысты. XIV ғасырдың 70 жылдары Темір Қытайға шабуыл жасауға дайындалады, бірақ империяның шығыс шекарасында шиеленіскен геосаяси жағдай қалыптасады. Моңғол әскерлері империяның шығыс шекарасына үнемі басқыншылық шабуылдар жасап отырды. Әмір Темір бірнеше рет Моғолстанды басып алуға әрккееһт жасады, бірақ ол әрекеттері табысты болмады. XIV ғасыр соңында империяға өзінің күшті бекіністерін салу арқылы шекараларын нығайту қажеттілігі туды. Бұл жөнінде Темірдің биографы Ибн Арабшах былай деп жазды: "Моғол мен Қытай жағынан оның (Темірдің) құрылыстары және оның осы жерде жасаған істері жайлы хикая. Ол Самрқанға келген кезде немересі Жәңгірдің ұлы Мұхаммад Сұлтанды әмір Сейф әл-Динмен бірге, өзінің сөзі жетіп, бұйрығы орындалатын шеткері жерге жіберді, бұл Сейхун өзенінің арғы жағындағы...Мәуреннахр елінен бір айлық жер болатын. Олар ашық алқаптар мен жазықтықты иеленіп, бірнеше қамал тұрғызды, солардың ішінде ең шалғайы Аспара деп аталады..., ол тонау мен талқандауға берік қамал...".
Моңғол шапқыншылығына дейін Аспара қаласы цитадель мен шахристаннан тұратын және қамалдың айналасы егіншілер мен қолөнершілердің шаруашылық жүргізу аймағына айналған болатын.
1419 жылы Шахрухтың (Темірдің ұлы) Қытайға жіберген елшілігіне жолсерік болған Гияз әд-Диннің жазбасында Аспара жайлы айтылады. Содан жүз жыл өткеннен соң Аспара туралы ақпарат Қазақ хандығының деректерінде кездеседі.
Аспара туралы XVI ғасырға жататын соңғы деректе былай деп жазыдған: "Тоғыз жүз он тоғызыншы (1513-1514 жж.) жылдың қысында...Қасым хан Аспара жаққа өз елін иемдену үшін кетті". XVI ғасыр ортасында Мұхаммед Хайдар Дулати Шу өңіріндегі қалалардың қираған орны жайлы айтып өтеді.
XV ғасырдағы деректерде Аспара туралы Әмір Темірдің Моғолстанға қарсы күресте тұрғызған қамалы ретінде айтылғанымен, археологиялық материалдар бұл қамалдың қызметі мен оның халқының құрамы жөнінде мол мәлімет береді. Жазба деректерден белгілі болғандай, бекіністің негізгі тұрғындарын әскери гарнизон құрайды. Алайда берік қамалдарының ар жағында егіншілік пен мал шаруашылығын, керамика өндірісін және металлургияны кәсіп еткен бейбіт тұрғындардың өмір сүргенін сол жерден табылған заттар, жануарлардың көптеген сүйектері, қыш және металл шлактары дәлелдейді.

Қалашық сипаты

Қалашықтың қабырғалары шикі кірпіштен тұрғызылған, үйлердің едендерінде төртбұрышты шикі кірпіштер төселген. Қамалдың XIII-XIV ғасырлар қабатында қорғаныс қабырғалары болмағандығы ерекше қызығушылық тудырады. Мүмкін бұл моңғолдардың қабырғаларды бұзып, қайта жасау тәжірибесіне байланысты болған шығар. Бекініс қабырғасы XIV ғасыр соңында ғана пайда болады.
Соңғы жылдардағы зерттеулер Аспараның Шу өңіріндегі ұзын қорғанды қалалар қатарына жататындығын анықтады. Оның ондаған шақырымға созылған сыртқы қабырғасы бұзылып кеткен, тек кейбір жерлерде (жеке кісілердің бағында немесе ауласында) қабырғадан қалған үзік-үзік дуалдар сақталған.

Қала аумағында табылған сиыр жауырынының бетіндегі жазу – айтарлықтай қызығарлық табыс. Ол араб әліпбиімен қара түсті бояумен түрік тілінде жазылған. С. Мұратов пен Л. Ерзаковичтің оқуы бойынша онда он бес тұлға, оның төртеуі бек, бір қожа және бесеуден астамы лақап ат бойынша жоғары мәртебелі адамдардың қазасына байланысты күйініш білдіруі жазылған. Жазба рәсімдік және қасиетті мәнде жазылған.
Бүгінгі таңда Андас батыр ауылының тұрғындары осы бірегей заттың символы ретінде ортағасырлық қалаға кірер тұсына сиырдың жауырыны бейнеленген үлкен ескерткіш орнатқан.

Аспара – Қазақстанның қалалық мәдениеті ескерткіші, еліміздің мәдени мұра нысаны.