Атлас облысы
Басқа мағыналар үшін Атлас (мағына) деген бетті қараңыз.АТЛАС ОБЛЫСЫ[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Атлас облысының табиғат ерекшеліктерінде Жерорта теңізі субтропиктерін сахараның тропиктік шөлдері ландшафтарына өту сипаты байқалады. Африканың солтүстік-батыс жағалауы көп жағдайда Испанияның оңтүстік жағалауын еске түсірсе, ал оьлыстың ішкі аудандары өзінің табиғаты жөнінен Сахараның солтүстік шет аймақтарына жақын.
Облыс солтүстігі мен шығысында Жерорта теңізімен, ал батысында Атлант мұхитымен шектелген, оңтүстікте оның Сахарасымен шекарасы барлық жерде бірдей айқын білінбеген. Тұтас алғанда ол Атлас тау жоталарының оңтүстік етегімен сәйкес келеді, бірақ кейбір жерлерде сахаралық ландшафтар тауаралық ояңдарды бойлап солтүстікке қарай облыс алабына енеді.
«Атлас» және «Атлас таулары» деген атаулар еуропада қабылданған, бірақ жергілікті халыққа белгісіз. Жергілікті халықта жалпы осы барлық тау жүйелері үшін бірыңғай атау жоқ, тек қана жекелеген тау жоталары мен үстірттерінің аттары бар.
Жерорта теңізі жағалауы бойымен, жаға сызығына ілесе созылып жататын, Оңтүстік Испания мен Сицилия тауларының тікелей жалғасы болып табылатын биіктігі 2000-2500 м және қатпарлық жоталар бар. Бұл батыстағы Риф Атласы немесе Эр-Риф, шығыстағы ТелльАтлас. Облыстың жерорта теңіздік жағалауы жырымдалған әрі таулары кеме жүруге қолайлы қойнауларды жиектей отырып, теңізге тік құлайды немесе теңізден жағалық жазықтардың енсіз өңірімен бөлінген.
Облыстың оңтүстігінде Атлант мұхитынан солтүстік-шығысқа қарай Биік Атлас жотасы созылып жатыр, оның едәуір бөлігі герцин циклі кезінде қалыптасқа. Тубкаль массивінде ол 4165 м жетеді – бұл бүкіл облыстың максимум биіктігі. Биік Атластың солтүстік-шығысқа қарайғы жалғасы болып Сахара Атласы саналады. Биік Атластан біраз оңтүстікке қарай Антиатлас жотасы көтеріліп тұр, ол платформаның кайнозой қозғалысымен көтерілген шет аймағы болып табылады.
Тау жоталарының екі зонасы аралығында тауаралық иіндерге сәйкес келетін ішкі жазықтар мен биік үстірттер өңірі жатыр. Үстірттер Атлант бойы шеткі ойпатынан сатылана көтеріледі де солтүстік-шығыста Жерорта теңізі жағалауына дейін барады. Биік таулы облыс, жас солтүстік жоталарды қоса неогеннің аяғында вертикаль сипаттағы күшті қозғалыстарға ұшыраған бұл қозғалыстар оның қазіргі қалпын анықтаған және Оңтүстік Еуропа тауларынан бөлген. Осы вертикальдық ығысулар жеке тау жоталарының көтерілуіне әкеліп соқты және вулкандық әрекеті қоса-қабат жүрді. Көптеген биік шыңдар, соның ішінде Тубкаль да сөнген вулкандар болып табылады. Тектоникалық жанданудың толастамағандығын жиі жер сілкінуден көруге болады.
Климаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазіргі рельефтің ерекшеліктері едәуір дәрежеде Атлас облысының көпшілік бөліігнде басым түсетін құрғақ және шұғыл континенттік климатқа байланысты болады. Пәрменді жүретін үгілу процестері тауларды бұзып, олардың етегі мен ішкі үстірттерде қираған материалдың көп мөлшерде жинақталуына себеп болады. Осындай қалың үйінділердің арасынан қия, жалаң беткейлес және үшкір шыңды биік жоталар көтеріліп тұрады. Екінші жағынан, рельеф қатты эрозиялық тілімделуімен ерекшеленеді. Терең шатқалдар тау жоталарын кесіп өтеді, ішкі үстірттердің бетін тұрақты суы жоқ арналар жүйесі тілгілейді. Мұндай тілімдену – қазіргі жағдайлардың нәтижесі емес, осының алдындағы анағұрлым ылғалды дәуірдің мұрасы.
Атлант мұхиты мен Жерорта теңізі жағалауларына жазы құрғақ, ыстық, қыс ыжұмсақ, ылғалды климат тән. Жауын-шашынның едәуір мөлшерін мұнда батыс желдері Атлантикадан әкеледі де оларды таулардың батыс және солтүстік беткейлері мен жағалық өңірде қалдырады. Батыста жауын-шашын 800 мм астам жауады, шығысқа қарай олардың мөлшері күрт азайып, Сахель жазығында, Габес шығанағы маңында 200-300 м дейін төмендейді. Қыс айларының орташа температурасы Оңтүстік Еуропаға қарағанда жоғары болып, +12 – 15ºС-ге жетеді. Жағалауға қар қте сирек түседі және жылдам еріп кетеді.
Жазға температурбатыстан шығысқа қарай +24-тен +24 ºС-ге дейін жоғарылайды.жаз айлары мен өтпелі маусымдарда солтүстік жағалауда тауларда сирокко соғады (фен типті жел), бұл кезде температура +34-40 ºС-ге дейін көтеріледі.
Биік үстірттер мен тұйық аңғарлардың, сондай-ақ тау жоталарының ішкі беткейлерінің климаты шұғыл континенттік, құрғақ және жергілікті жердің өте биік болуына байланысты айтарлықтай қатал. Атлас облысының бұл бөліктерін «ыстық күнді суық ел» деп атайды. Тау жоталары ылғалды ауа массаларының ішкі аудандарға өтуіне бөгет жасайды, сондықтан онда жауын-шашын 500 мм аз түседі. Жауын-шашын максимумы барлық жерде қыста, ал қысы барынша суық болғандықтан (аяздар -10-17 ºС-ге дейін жететін кездер болады) қардың қалыңдығы тауларда 2 м дейін баратын кездер жиі болады. Кейде кенет ерте түскен қар тауда жайылып жүрген малды шығынға ұшыратады. Жазда үстірттің үсті мен ішкі аңғарлар қатты ысып кетеді де, температура күндіз +26-28 ºС-ге жетсе, максимум +50 ºС-ге дейін барды. Түні әдетте салқын, үсік жиі-жиі болып тұрады. Облыстың барлық жерінде дерлік егістер қолдан суғаруды қажет етеді.
Өзендері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Тек тікелей Атлант мұхитына жапсарлас аудандар ғана тұрақты арна ағыстарымен суғарылады. Қысқа өзендер де солтүстік беткейлерден Жерорта теңізіне құяды. Ішкі аудандардағы құрғап қалатын арналар оқта-текте жауған жаңбырдан кейін ған суға толады. Көптеген арналар тұйық көлдер – шоттарға қарай еңіс келеді, олар жылдың көп уақытында кеуіп жатады да, тұз қабыршығымен жабылады. Су торабының қоректенуінде және егістерді суарудағы таулардағы қардың көктемде еріген суының үлкен маңызы бар. Дегенмен өте тез шығындалады да бүкіл жаз бойы дерлік шоттар мен өзен арналары кеуіп жатады. Өсімдік және топырақ жамылғыларында, климаттағы сияқты, жағалық аудандар мен ішкі аудандар арасында айырмашылықтар бар.
Өсімдіктері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Жағалауда беткейлердің төменгі бөліктерінде қошқыл қоңыр топырақтар басым, оларды маквис типті мәңгі жасыл қаулар, ергежейлі пальмалар тоғайы, мәңгі жасыл тоз емені орманы, ал сәл жоғарыда - алып атлас самырсыны мен қылқан тистен тұратын қылқан жапырақты ормандар өседі. 1500 м биікте мәңгі жасыл ормандар жапырақ тастайтын орта еуропалық жалпақ жапырақты ормандарға жол береді. Орманның жоғары шекарасы 3000 м биіктікте жатыр. Жағалық өңірдег ітабиғи өсімдіктер өте құртылып жіберілген. Климаттық жағдайлары субтропиктік дақылдардың өсуіне қолайлы. Жерорта теңізі мен Атлант мұхиты жағалауларының суармалы тоғайлары, дәнді дақыл егістері алып жатыр. Балшықтан соғылған үйлерден тұратын араб елді мекендері төңірегінде абрикос, шабдалы және анар ағаштарының бақтарын жиі көруге болады. Ылғалды жел жаққа қараған террасаланған тау жүзім беткейлерінде жүзім шыбығы өсіріледі. Эвкалипт, атлас самырсыны және құрма пальмасы ағаштарының қолдан отырғызылған екпелері бар.
Құнары аз сортаң, көбінесе сұр топырақты болып келетін ішкі үстірттер мен аңғарлар құрғақ дала мен шөлейтке жатады.ондай жерлерге әлбетте тікенекті селдір, жастық тәріздес кішкентай бұталар, шағын ююб ағашы, қараған мен жабайы пісте, жусанның және жоғары сапалы, қағаз жасау үшін бағалы шикізат болып табылатын биік, әрі қатаң астық тұқымдас альфа тән. Жергілікті халық жабайы өсетін альфан жинайды, ал кей жерлерде оны арнайы қолдан өсіреді. Облыстың ішкі аудандарындағы халықтың дені мал шаруашылығымен айналысады және жартылай көшпелі күн көреді. Ұстайтын малдары негізінен түйе мен қой, олар тау ішіндегі құрғақ жайылымдардың жұтаң азығын қанағат тұтады.
3000 м биік тауларда өзінің түр құрамы жағынан Еуропаның тау шалғындарынан көп кейін тұратын альпі шалғындарының біршама сирек учаскелері кездесіп қалады. Ең биік жоталарының шыңдары өсімдіксіз болады және жылдың көп уақытында қар жамылып жатады. Таудың оңтүстік етегінен нағыз шөл басталады, ондағы әр жерде кездесетін оазистер құрма пальмасы өсіріледі.
Жануарлары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Атлас облысының жануарлар дүниесі Африка мен Оңтүстік Еуропа түрлерінен тұрады. Оның құрамында кемірушілер көп, шөп қоректі жануралардан, кемірушілерден тұяқтыларға өтпелі даман бар. Қояндай ғана осынау бір ебедейсіз жануарлар тауда топ-тобымен жүреді, оның етін жейді. Жыртқыштардан барлық жерге бірдей шие бөрілер, виверралар, жабайы мысық және гиена тараған. Бұның оңтүстіктен келіп тұратын арыстандар қазір кездеспейді, бұл Испанияның оңтүстігінде қандай түр кездессе, тап сол түр. Кесіртке, жылан, әр түрлі жәндіктер көп-ақ. Ауыл – шаруашылығы оқтын-оқтын көк қасқа шегірткелердің басым келуіне зардап шегеді.[1]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Власова Т.В. Материктердің физикалық географиясы. Педагогика институтында география мамандықтары бойынша оқитын студенттерге арналған оқулық. Алматы, “Мектеп”, 1985 ж. Издательство “Просвещение” 1976 г.