Ахмет Юст

АХМЕТ- ЮСТ немесе Қостанай уездік милициясы тыңғыш комиссары туралы.

1916 жылы Әбдіғапар мен Оспан хандар бастап, сардарлары Амангелді мен Қасымхан қостаған Торғай облысының үштен бір бөлігін қамтыған көтеріліс Ресей патшасының сол тұстағы бодан халыққа жасаған қатаң тәртібіне сай бұрқ еткені мәлім. Осыған орай ақ патша Николай II-нің 1916 жылдың 21 желтоқсанында арнайы жарлығы шықты. Онда Торғай, Ырғыз және Қостанай уездерінде әскери тәртіпке көшу атап көрсетіледі.

Ақ патша жарлығына орай Қостанай уездік полициясы тәртіп сақтау саласындағы сындарлы жолдан бас тартып жазалаушы жолға түседі. Сөйтіп,олар өзінің халық арасындағы беделін жоғалтады. Патша жарлығына дейін орыс әскері бас штабының 1916 жылғы 4 желтоқсанында 359-ші баяндау хаты жарияланды.Онда подполковник Кисленко бастаған Қостанай жазалаушы отряды мына құрамда бекітілді: Олар 5-ші Орынбор казактар жүздігі, 109-ші жая полкі, 9-ші пулемет және 2-ші қару-жарақ полкі. Мақсаттары Қостанай, Торғай аймағының жан-жағын жіті бақылау, қатаң қадағалауға алу. Бұған генерал Сандецкий, генерал-лейтенант, уақытша штаб бастығы Добрынин қол қояды. («На службе Закона» газеті, 06.04.2007 жыл, 13 номері).

Бұл уақытта жазалаушы тобының бастығы подполковник Кисленко өзінің алған бағытынан таймай қарапайым халықты Ұлт-Азаттық көтерілісіне қатысушыларды қолдайды деп зорлық-зомбылықтың шектен шыққан әдістерін қолға алды. Бұған қарсы болған қазақ ұлты көсемдерінің көшбасшысы Ресей Думасының депутаты Әлихан Бөкейханов өз наразылығын білдірді.Көп ұзамай Ә.Бөкейханов Торғай облысы Уақытша үкіметінің комиссары болып тағайындалды.Бұл 1917 жылдың наурыз айы болатын.

Яғни,Қостанай уезіндегі подполковник Кисленкомен тіл табысып,халықты жазаламау бағытын ұстаған талабының арқасында,осы сәуір айында облыстық комиссар Ә.Бөкейханов барлық күш-жүгерін табандылықпен ұштастыра отырып,Қостанай уездік милиция комиссарлығына бұған дейін Ресейдің Самара әділет сотының Бүгірслан уезінде қызмет атқарған Ахмет Қорғанбекұлы Бірімжановты тағайындайды.Сөйтіп,1917 жылдың сәуір айында Ахмет Қорғанбекұлы Бірімжанов Қостанай уезінде Қостанай уездік милициясын құрып,жұмысын ұйымдастырады.

Міне,осылай Ресей уақытша үкіметінің Қостанай уезіндегі милициясы 1918 жылдың қаңтар айына дейін жұмыс істейді.Осы ретте-Қостанай уезіндегі Қостанай қалалық думасының 90-ші журналындағы фактілер 1917 жылдың 19 тамызында жазылған құжат болып шығады.Ал,осы құжаттың жазылу себебі: Қостанай қаласында М.Қаратаев деген азаматтың мас күйінде көшедегі жүргіншілерді жәбірлеп,тіл тигізіп,ұрып-соғу фактісі негіз болған.Ал,М.Қаратаев ешқандай кәсіппен айналыспаған,бірнеше рет бұзақылығы үшін түрмеге отырған адам.Бұл жөнінде М.Қаратаевты ұстап түрмеге қамауға алған қатардағы милиционер Батуриннің Қостанай уездік сотының судьясы Милькога түсірген арнайы арыз-шағымында айқын көрсетілген.

Бірақ судья Милько болса М.Қаратаевқа 5 рубль айыппұлмен шектелген.Бұл шешімге Батурин наразылығын білдірген.Сот шешімі күшіне енген соң М.Қаратаев қамаудан босатылады.Бұл туралы Қостанай уездік милиция комиссары А.Бірімжанов: « Сот шешіміне ешқандай қысым көрсетілмеуі керек.Егер наразы болсаңдар-одан жоғары тұрған облыстық сотқа шағымданыңыздар» деп арнайы шыққан сол уақытта қолданыстағы заңды қатардағы милиционер Батуринге оқиды.Бұл заңды Ресей Уақытша үкіметінің төрағасы А.Ф.Керенский өмірге әкелген еді.Бұдан соң Қостанай уезінде Кеңес үкіметі жарияланған соң,уақытша милиция құрылымы таратылады.Бұған депутаттардың атқарушы комитеті келісім береді. Арада көп уақыт өтпей ақгвардияшылар үстемдік алған соң-ақ, 1918 жылдың маусымының 28 жұлдызында Қостанайда атқару комитетінің депутаттары мен большевиктері бірінен соң бірі түрмеге жабылды.Қаладағы жаңа әкімшілік большевиктер өмірге әкелген барлық құрылымды түбірінен өзгертіп, уездік басқару жүйесін қайта құрды.Олардың мақсаты монархиялық қозғалысты қалыптастыру еді.

Осы тұста Торғай облысының барлық үкімет құрылымы КЖКМ-ға (кеңейтілген мәжілістің комитет мүшелері) берілді. Мұның ішінде уақытша үкіметтің ерекше назар аударғаны 1917 жылдың 17 сәуіріндегі милиция құрылымы 1918 жылдың 26 тамызында жаңаша жолға түсіп,бұрынғы лауазым иелерін қызметтен қуды.

Осы кезеңде Қостанай уездік милиция комиссарының да уақыты зая кеткен жоқ. Өйткені, ақтардың қарапайым халыққа жасап отырған қиянатына қанатымен су сепкен қарлығаштай болса да көмектесуді мақсат еткен А.Бірімжанов милиция органын қайыра құрды.Бұл туралы Қостанай уездік « Новый путь» газетінің 1918 жылдың 5 құркүйегіндегі 34 санында нақты дәлелдер келтірілген.

Газеттегі хабарландыруда бұлай деп жазылған: « Қостанай уездік милиция бастығы А.Бірімжанов кәсіби заңгер ретінде учакелік милиция бастығына, олардың көмекшілігіне және қатардағы милиция қызметіне, сондай-ақ уездік милиция басқармасына жеке машинкаға қағаз баса алатын адамдарды қызметке шақырады»-деген хабарлама жариялайды.

Бұл хабарламадан мынаны аңғаруға болады. Бұл уақытта үкіметтің құрылымындағы милицияда ақтарды қолдайтын учаскелік қызметкерлер жеткілікті болатын.Сондықтан да Алаш идеясын қолдайтын қажетті адамдарды учаскелерге тарту қажеттілігі туындаған еді.

Сол кездің өзінде-ақ, кәсіби заңгер А.Бірімжановтың ұйымдастыруымен тергеу және іздестіру бөлімдері құрылды.Оларға тиісінше қылмыстық бағытта баяндалған арыз- шағымдар, ұрлық пен тонау, қылмыскерлерді анықтау сияқты күрделі міндеттер жүктелді.

Бұл да біздің тарих. Уақытша үкімет құрған Қостанай уездік милициясы ақтар тұсында өмірге келсе де, ол тарихтың бастауы еді. Сондықтан да Қостанай уездік милициясының негізін қалаған бірінші уездік милиция комиссары Ахмет Қорғанбекұлы Бірімжанов 1917 жылдың сәуір айынан бастауын алғандығы ақиқат.

Бұдан шығатын тұжырым мынандай- Алаш-Орда қозғалысы кеңестік билікке қарсы күресінде Уақытша үкіметтің жағында болғаны белгілі. Осы одақтастық олардың қорғаныс механизмі үшін болған дипломатиялық жүрістері екенін тарихтың өзі дәлелдеп берді.

Алаш-Орда қозғалысына белсене қатысқан екі Ахмет болғаны тарихтан белгілі.Олардың біріншісі- ағартушы Ахмет Байтұрсынов, екіншісі- заңгер Ахмет Бірімжанов.

Осыған байланысты Алаш қайраткерлері кезінде біреуін-Ахаң просс, екіншісін- Ахаң юст деп атаған. Сол Ахаң юст аталған- Ахмет Қорғанбекұлы Бірімжанов 1871 жылы Торғай дуанында туған. Алғашқыда ауылда Әльмағанбет молданың шәкірті Сүйіншалы Оспановтан дәріс алып,кейін Торғайда Ы.Алтынсарин ашқан мектепте білімін жалғасырды. 1883 жылы Орынбор ерлер гимназиясына түсіп, оны 1891 жылы күміс медальмен аяқтайды. Сол жылы Қазан Императорлық университетінің заң факультетіне емтихан тапсырып студент атанады. Университет қабырғасында Б.Қаратаев және С.Едгин сынды қазақтың болашақ алғашқы заңгерлерімен бірге оқып,1896 жылы алтын медальмен бітіріп шығады.

А.Бірімжанов Алаш партиясының көрнекті қайраткері бола тұра оның Жарғысын жасауға тікелей атсалысты. Кезінде Ресей мемлекеттік Думасына Торғай облысы атынан екі рет депутат болып сайланып, Алаш идеясына байланысты ең өзекті-жер, мемлекеттік құрылым, ілім мәселесі және жергілікті билеу, сот т.б. қазақ қоғамына керек мәселелерді Дума мінберінен көтере білді.

Алаштықтар: « Ақ болсын, қызыл болсын, бәрібір, мен тек қазақ ұлтының мүддесін қорғайтын мемлекетті ғана жақтаймын»-деген ұлтшылдық ниетте болды. Ал большевиктерге « қазақ ұлтының мүддесін қорғайтын» алашордашылар қажет емес еді. Сондықтан Ахаңды жауапты қызметтен аластаған кеңес үкіметі біліміне сәйкес қызмет бермеді. Алайда, Ахаң бұған мойынсымай еліне қызмет жасауды басты мақсат етіп, кеңес дәуірінде 1920-1927 жылдары республикамыздың әділет жөніндегі халық комиссариятының және Жоғарғы сотының коллегия мүшесі ретінде жас Қазақ елінің заңдарын шығаруға ат салысып, өз қолтаңбасын қалдырған алғашқы заңгерлердің бірі болды.

Ахмет Қорғанбекұлы Бірімжанов 1927 жылы 5 қаңтарда Ленинградта рак ауыруынан дүние салып, сондағы Волков қорымының мұсылман бөліміне жерленді.

А.Қ.Бірімжановты соңгы сапарға шығарып салуға Ә.Бөкейханов, Ә.Сейдалин сынды Алаш қайраткерлері мен қатар сол кезде Москва мен Ленинград қаласында оқып жатқан баласы Б.Бірімжановпен қатар М. Әуезов пен Ә.Марғұлан және т.б. студент жастар қатысады.

Алаш қайраткері А.Қ.Бірімжановтың қиын қыстауға толы өмірінің кейбір түйткілді тұстарын оқырманға жеткізу ең басты мақсат болды. Сөз соңын, Алаш рухты ақын Хамитбек Мұсабаевтың мына бір өлең шумағының жолдарымен аяқтауды жөн көрдік: ...

• Азаттықтың жолында күіп-жанып,
• Отқа түсіп,өртке еніп киіп жарып.
• Төтеп беріп тозаққа тірліктегі,
• Өтті барлық баһадүр Бірімжанов!!
• Болашаққа жетеді-ақын Даты,
• Ғасырларға кетеді-ғалым хаты.
• Қатарынан бір емес,бірнеше рет,
• Болды Ахмет думаның депутаты.
• Өз халқының аяулы ұлы болған,
• Тыңғыш заңгер-жоғары білім алған.
• Екінші Ахаң атанып заманында,
• Тарихында Алаштың аты қалған.
• ...Бақытты боп ерекше тумағансын,
• Даңқ құсы-басына қонбағансын.
• Амал қанша,Әулеті Бірімжанның,
• Әлі алған жоқ өзінің зор бағасын!!...

P.S. Ақыннан асып не айтасың?!. « Ел үмітін ер ақтар, ер атағын ел сақтар»-дейді дана халқымыз. А.Қ.Бірімжановтың өмірі мен еңбегін насихаттауда соңғы 2-3 жылдың ішінде ғана қолға алына бастады. Қазақ гуманитарлық заң университетінің аға оқутушысы Гүлмира Сұлтанғазина « Шақшақ Жәнібек тархан және оның әулетінің тарихы» атты тақырыпта кандидаттық диссертация жазу үстінде. Үстіміздегі жылы Ахмет Қорғанбекұлы Бірімжановтың туғанына 140 жыл және алдағы жылы Қостанай уездік милициясының құрылғанына 95 жыл толады.

Осыған байланысты ҚР IIМ-нің Қостанай облыстық IIД-і тарапынан А.Бірімжановтың Қостанай уездік милициясына байланысты өмірінің кезеңінен деректер жинау қолға алынғаны құптарлық жағдай. Алда деректер жинау жалғасын тауып, осы жыл аталып өтілсе, Алаш қайраткері алдындағы борышымызды атқарған болар едік.

ҚР IIМ-нің зейнеткері Ертай Қарабала.

Астана қаласы.