Ақбикеш мұнарасы
Ақбикеш (Ақсүмбе) мұнарасы – Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген тарихи ескерткіш.
Орналасқан жері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Түркістан облысы Созақ ауданы, Ақсүмбе ауылынан батысқа қарай 1 км жерде.
Зерттелуі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ақсүмбе (Ақбикеш) мұнарасының салыну мерзімін мамандар XIII–XIV ғасырларға жатқызады. Ол аттас Ақсүмбе көне қалашық орнынан 1,5 км қашықтықта, Қаратау тау сілемінің түбіндегі биіктігі 200 м жеке тұрған табиғи төбе басына салынған. Оны 1946 жылы Ә. Х. Марғұлан басқарған Орталық Қазақстан археологиялық экспедициясы, ал 1947 жылы А. Н. Берштамның жетекшілік етуімен Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы зерттеді.
Аңыздар мен тарихи жазбалар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Жергілікті аңыздар мұнараның пайда болуын жоңғар шапқыншылығы дәуірімен байланыстырады. Алайда ол АқСүме деген атпен одан бұрынғы XIV ғасыр дереккөздерінде аталады. Мұнара мен бұл жер Низам әд-Дин Шами мен Шараф Ад-Дин Әли Йездидің "Жеңістер кітабы" атты шығармаларында 1389-1390 жылдары Тоқтамысқа қарсы Темір жорығын сипаттауында кездеседі. Соңғы жазбагердің Темір әскерінің Қамар Ад-Динге қарсы әрекеті туралы әңгімесінде 1376 жылы Әділшахты ұстауға адамдар жіберілгендігі айтылады. "Отырарға жеткен соң олар қаладан әскери жасақ алып шығып сол таулардан Әділшахты іздеумен айналысты. Оны Ақ Сүме деген жерде ұстап алып, олар [оны] өлтірді. Ақ Сүме – Қарашық [Қаратау] тауының басына Дешті Қыпшақты бақылап тұратын қарауылға арнап салынған мұнара".
"Тарихи Рашидиде" Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати былай деп жазған: "Ақ Сүме Қарашық тауына қарауыл мұнарасы ретінде тұрғызылған бағана тәрізді құрылыс; осыдан Дешті Қыпшаққа бақылау жүргізілген".
ХVІ ғасырдың тағы бір жазбагері Хафиз Таныш "Шараф-наме-ий шахи" атты шығармасында бұқар әміршісі Абдаллахтың жорығы туралы сипаттай келе ханның 1582 жылы 16 сәуірінде Ақ Сүме арқылы өткендігін атап өтеді.
Атау мағынасы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Әдебиетте "Ақ Сүме" мұнарасының атауы "Ақ пұтхана" дегенді білдіреді, ескерткіш қалай да будда дінімен байланысты деген жорамал айтылған болатын. Алайда дереккөздерде мұнараның обастан-ақ Қыпшақ даласындағы қозғалысты бақылауға арналған күзет орны ретінде тұрғызылғаны баса айтылады. Сондықтан оны буддизммен байланыстыру әрекеті дәйексіз болып табылады. Қазақ тілінде "сүмбе, сүмбі" деп "мылтықтың ұңғысын тазалайтын әрі майлайтын ұзын, жіңішке, жұмыр темірді немесе тобылғы таяқшаны" айтады. Төбенің басына салынған биік мұнараның сыртқы пішіні сүмбеге ұқсағандықтан ол "Ақсүмбе" аталған деп болжауға болады. Ақсүмбенің бірінші "ақ" буыны оны басқа қатардағы күзет мұнараларынан бөлектеу, шындығында, ерекше, дара құрылыс екенін көрсетеді.
Сипаты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Жоғарғы жағы конус түрінде жіңішкіреп келетін қарауыл мұнарасы шикі кірпіштен қаланған. Ғимараттың іргесіне тас пайдаланылған. Мұнараның жаңбыр суы көп тиетін оңтүстік бөлігі көбірек мүжіліп ойылған. Қазіргі кездегі құрылыстың сақталып қалған бойы шамамен 10 м. Табанының диаметрі 12 м. Солтүстік-шығыс бөлігінде төбесі кірпіштен өрілген ойық есік орны сақталған. Мұнараның ішіндегі айналма текпішек құрылыстың үстіңгі бөлігіне апарады.[1]
Пішімі жұмыр. Мұнараның ішіне кіретін бір, айналаны бақылау үшін жасалған екі ойығы бар. Оның бірі батыс асуға, екіншісі солтүстік-шығыс жаққа қараған.
Мұнара композициясы өзгеше. Шикі кірпіштен салынып, орта ғасырдан бүгінге дейін жеткен бұл мұнараның Қазақстан сәулет өнері тарихында алатын орны ерекше.[2][3]
Көріністер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]-
Ақсүмбе мұнарасы. Солтүстік-батыс көрінісі. -
Ақсүмбе мұнарасы. Кіреберістің жоғарғы бөлігі. -
Ақсүмбе мұнарасы. Кіреберістің төменгі бөлігі.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ АЛТАЙДАН КАСПИЙГЕ ДЕЙІН. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ,ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН КӨРНЕКТІ ОРЫНДАРЫНЫҢ АТЛАСЫ. 3 томдық. Алматы. 2011. 3 т.– 476 б., карталар, суреттер ISBN 978-601-280-215-3, ISBN 978-601-280-218-4
- ↑ Оңтүстік Қазақстан облысының энциклопедиясы.
- ↑ Қазақ мәдениеті. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2005 ISBN 9965-26-095-8
| ||||||||||||||||||||||||||||||
