Ақмола

Ақмола қаласы жоспарының көшірмесі. ХІХ ғасырдың аяғы.

Ақмола — Қазақстан елордасы Астананың 1868-1998 жылдар аралығындағы атауы.

Ақмоланың қалыптасуы мен тарихи деректер

Ақмола бекінісінің мұнарасы. 1921 жылы қиратылған. ХХ ғасыр басындағы фотосурет.

Қазақ елі Ресей империясының бодандығын қабылдағаннан кейін патша әкімшілігі қазақ жерін басқару мәселесі бойынша бірқатар шараларды жүзеге асырды. 1822 жылы 22 шілдеде І Александр қол қойған "Сібір қырғыздарын басқару"туралы жарғыға" сәйкес Орта жүз жері Батыс Сібір генерал-губернаторлығына, енді ғана ұйымдастырылып жатқан Омбы облысының құрамына енгізіліп, сыртқы округтерге бөлінді.
Округтерді басқаруға аға сұлтандар тағайындалды. Округ орталығының әскери-әкімшілік қызметі жаңа бекіністер салумен шұғылданып, кейіннен Сібір полктарының казактарымен ауыстырылған орыс әскерінің тұрақты бөлімінен құрылған гарнизондармен жабдықтауға кірісті.
1824 жылы Қарқаралы және Көкшетау сыртқы округтері ашылды. Сұлтан Қоңырқұлжа Құдайменді қанша сұраса да қаражат жетіспеуіне байланысты Ақмола округінің ашылуы кейінге қала берді. Ақыры, 1830 жылы мамырда Ақмола шатқалындағы Құдаймендінің ауылына Петропавл бекінісінен подполковник Ф. К. Шубиннің басшылығымен Ақмола бекінісін ұйымдастыру үшін әскери жасақ жіберіледі. Көктемгі су тасқыны жасақты Есілдің оң жақ биіктеу жағасындағы керуенді Қараөткел өткелінде тоқтатады, Шубин сол жерден бірнеше казакты жағдайды біліп келуге жібереді. Жер таңдауда бұйрықта қате кеткенін ұққан Ф. Шубин оны Қараөткелде орындауға шешім қабылдайды. Ресми қағазда түсінбестік болмас үшін бұйрықтың атауы сол күйінде қалады.
1830 жылы 18 маусымда келген Қараөткелде құрылыс жұмыстары басталды. Құрылыс ағаштарынан казарма, дүкен, монша және астық қоймасы салынды. Тақтайлардан ат қора салынды. 1832 жылы 22 тамызда Ақмола сыртқы округі ресми түрде ашылды. Семеке ханның шөбересі Қоңырқұлжа Құдайменді аға сұлтан болып сайланды.

Шағын гарнизондық елді мекен

Ақмола алғашқы жылдары казармалардан, атқоралардан және қосымша құрылыстардан тұратын шағын гарнизондық елді мекен болды.
1838 жылы мамырда бұл әскери қоныс Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық күрес жасақтары қоршауға алып, өртеп жіберді. Кенесары сұлтан одан кейін Торғай даласына кетті. Осы оқиғадан кейін гарнизонды нығайту үшін Петропавлдан 2-ші сібірлік батальон жіберілді және Горький линиясынан жүз казак отбасы әкелініп, фортификациялық жұмыстар басталды.
1839 жылы бұл елді мекен ор қазылған дуалдармен және бес бұрышты әскери бекініспен қоршалды. Орталық солтүстік әскери бекіністің үстіне екі қабатты мұнара тұрғызылды. Оның жоғары жағына қарағайдан атыс ойығы бар шеген, төменгі жағынан зеңбірекке арналған ойық жасалды. Мұнара қазіргі Орталық стадионның орнында болды. Бекіністің оң жағы өзенге қарады.
Кенесары Қасымұлы қаза болып, ұлт-азаттық қозғалыстың күшпен басылуына байланысты Ақмола бекінісі 1876 жылы әскери маңызы жойылды. 1891 жылы орлар толтырылып, бекініс қабырғалары алынды. 1921 жылы мұнара қиратылды.

Қала мәртебесін алуы

Ақмола қаласының орталығы. ХХ ғасыр басындағы фотосурет.

1845 жылы "Горькая линиядан" көшіп келген казак отбасыларынан құралған казак станицалары пайда болды. 1851 жылы бекіністің іші мен әскери слободаларда 26 саман, 15 ағаш және 17 тоқылған қазыналық құрылыстар мен 292 жеке ағаш үйлер болды.
Ақмола транзиттік сауданы қамтамасыз ететін басты рөлді атқара бастады. Осыған байланысты Ресей мен шетелдік саудагерлер осында өз дүкендерін ашады. Қоныстанушылардың көпшілігі, әсіресе, көп бөлігі татар слободасы деп аталатын Орта Азиядан шыққандар. 1852 жылы Ақмолада екі маусымдық жәрмеңке – Константинов және Дмитриев жәрмеңкелері ұйымдастырылған болатын. Шағын әскери бекініс біртіндеп қалаға айнала бастады. Ауқатты адамдар берік те сәнді үйлер, мекемелер аша бастады.
1862 жылы Ақмола бекінісі мен казак станицасы округтік қала мәртебесін алды. Ақмола "Семей облысы қалаларының құқығы мен жеңілдіктері туралы ережеге" сәйкестендірілді. Ресей бодандығына кірген барлық адамдар қалада тұруға мүмкіндік алды, саудагерлер, ұсақ үй иесі, қолөнершілер қатарына жазыла алатын болды. Оларға қалада үй тұрғызып, бақша егу және әртүрлі мекемелер салу үшін жер берілді. Қалаға тіркелген тұрғын кез келген жылжымайтын мүлік алуға құқылы болды.
1868 жылы 21 қазанда "Далалық облыстарды басқару туралы уақытша ережеге" сәйкес орталығы Омбы болған Ақмола облысы құрылды. Уақыт өте келе облыс орталығын Омбыдан Ақмолаға көшіреміз деп ойлаған үкімет қаланы Ақмола деп атап кетті.

Тұрғындарының саны

Ақмоланың алғашқы 30 жылының соңына қарай тұрғындарының саны 2000-нан асты, ал келесі 30 жылда үш есеге өсті. 6428 адам тұрғыны бар Ақмола уездік қалаға айналды. Қалада 3 шіркеу, 5 мектеп, 3 зауыт болды. XIX ғасырдың 90-жылдарының басында қалалық басқару мекемесі, қонақ үй мен өрт мұнарасы және Александр Невский шіркеуі салынған кезде халық саны айтарлықтай өсті. Саудагерлер сарайлары пайда болды. XX ғасыр басында Ақмола 18 мың халқы бар (1915 жыл) сауда қаласына айналды.

Қаланың көркі

Сібір сауда банкінің бұрынғы бөлімшесі. ХХ ғасыр басындағы фотосурет.

Қыздар гимназиясының ғимараты.ХХ ғасыр басындағы фотосурет.

Қаланың көркі 1892 жылы салынған сәулет ғимараты Александр Невский шіркеуі болды. Ғибадатхананың қабырғасы В. М. Васнецовтың шәкірті М. И. Тимофеевтің суреттерімен безендірілді. Қазан төңкерісінен кейін онда драма театр, содан кейін кинотеатр жұмыс істеп, 1939-1940 жылдары ғибадатхана бұзылды.
XIX ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қала қарқынды өсті. Осы кезеңде Ақмоладағы ғимараттардың кейбірі жоғары көркемдік талғаммен салынғандықтан тарихи-мәдени бағасы бар сақтауға лайық ескерткіштер қатарына жатқызылды. Бастапқыда қаланың бірнеше бас жоспары әзірленді, 1910 жылы қаланың бас сәулетшісі тағайындалды. Бұл қызметті сәулетші Адольф Дионисович Павлович атқарды. Қала көшелері бірнеше бөлікке (бекініс, солдат слободасы, казактар станицасы) бөлінді.
Ақмоланың сол кездегі бейнесін көзге елестету үшін П. Головачевтің қаланы көргеннен кейін 1903 жылы Мәскеудің "Азиатская Россия" деген суреті бар жинағында жарияланған "Дала өлкесінде" деген мақаласына көңіл аудару керек. Онда былай делінген: "Ақмолада жергілікті бай саудагерлердің сәулеті тартымсыз бірнеше тас үйлер бар... Көзге көрінер жерлерде собормен, қонақ ауласымен қатар абақты (острог) тұр, жан-жағы 20 шаршы көшет, 3 биіктіктегі көшеттер үшкір бөренелермен қоршалған. Абақтының алдында жалғыз күзетші тұр... Ақмоланың көшелерінде, әрине, жарық жоқ. Үлкен дүкендердің алдында бірнеше шам (фонарь) жағулы. Жай уақыттарда ұзын да кең көшелер сыпырылмайды, бірақ орталық губерниядағы шаруалардың егістігінен жақсы; оларды шаң мен тезектен жел тазалайды... Астық базарында ондаған "қымызхана" бар".
Ақмоланың төңкеріске дейін сәулеті мен құрылыс сапасы бойынша салынған бірқатар жақсы үйлері қазіргі уақытта Астана қаласының жергілікті маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген сәулет өнері ескерткіштері қатарына жатқызылып, қорғауға алынған.

Өнеркәсібі

Өнеркәсіп қолөнер сипатында болды. 1913 жылы статистика бойынша Ақмолада май қайнататын, ішек-қарын тазалайтын, жүн жуатын, 9 кірпіш және 2 қой терісі зауыттары, 21 ұста, 70-тей жел диірменде 208 адам жұмыс жасады. Төңкеріске дейін бұған 3 механикалық диірмен, механикалық шеберхана және тағы да басқа қолмен, жартылай қолмен істейтін кәсіпорындар қосылды.

Ақмоланың ақпан төңкерісінен кейінгі және Кеңес дәуірі кезіндегі сипаты

Ақпан төңкерісінен кейін қала басшылығы Ақмолада уездік атқару комитетін ұйымдастырды. Большевиктік топ 1917 жылы 27 желтоқсанда Ақмола қалалық депутаттар кеңесін құрды, ал 1918 жылы 2 наурызда Ақмола уездік депутаттар кеңесі сайланып, уезде Кеңес өкіметін құру туралы шешім қабылданды. Колчактың келгеннен кейін бұрынғы басшылық жұмысын жалғастырды. Соңғы "қалабасы" қызметін саудагер С. А. Кубрин атқарды.
1918 жылы 25 қарашада басшылық "қызылдардың" 59-шы ақыштар дивизия штабы "қызыл" атқыштар дивизиясына көшті.
1929 жылы Ақмола – Бурабай теміржол құрылысы басталды. 1929 жылы 8 қарашада Ақмолаға алғашқы пойыз келді. Теміржол оны Қазақстанның және бүкіл КСРО-ның өнеркәсіптік және мәдени орталықтарымен байланыстырды.
Қала өсіп, көркейіп, ауыл шаруашылығының орталығы және теміржолдың ірі торабы болды.
1939 жылы қазанда Қарағанды облысының құрамынан Ақмола облысы бөлініп, орталығы Ақмола қаласы болды, бұл кезде 32 мың тұрғыны және бірнеше өнеркәсіптік кәсіпорындары бар еді.
Ұлы Отан соғысы қаланың экономикалық әлеуеті мен қала бейнесінің дамуына кері әсерін тигізді. Ірі зауыттардың әскери жағдайға көшірілуі өндіріс орындарының санын көбейтті. Одақтың маңызы бар "Қазақсельмаш" зауыты пайда болды. 1944 жылы 16 кәсіпорында 2800 адам еңбек етті.
Қалада сырттан күшпен қоныс аударылып келгендер көбейді, олардың көбі Солтүстік Кавказдан келді. Күшпен көшіру басталған жылдың өзінде Ақмола облысына 30 мыңдай адам келді, оларды үймен қамтамасыз ету, дәрігерлік көмек көрсету қажет болды. Осының бәрі қала тұрмысы мен мәдениетіне ықпал етті.

Қала атауларының өзгеруі

Тың және тыңайған жерлерді игеру – Ақмола облысы өмірінің аса маңызды кезеңі болды. 1954 жылы 2 наурызда еріктілер Алматыдан, 5 наурызда Мәскеуден келді.
1953-1958 жылдары облысқа 270 мыңдай адам келді. Қала елдің басты қамбасына, ауыл шаруашылығы машиналарын жасау орталығына айналды. 1953-1956 жылдары облыста 3,5 миллион гектар тың жерлер игерілді. Тың игеру науқаны қала дамуында шешуші фактор болды.

Ақмола → Целиноград

1960 жылы желтоқсанда қала тың өлкесінің орталығы болды, ал 1961 жылы қаланың аты Целиноград болып өзгертілді.
Тұрғындарының саны тез өсті. 1961 жылы қаланың тұрғын үй қоры 115 мың адамға шаққанда 600 мың шаршы м-ге жетті. Жарты жыл ішінде құрылысшылар 650 пәтер мен 4 бесқабатты мектеп үйін пайдалануға берді. Бір жылда тұрғын үй қоры 115 000 шаршы м-ге өсті.
Целиноград құрылысына Мәскеудің 29 құрылыс зауыты қатысты. Ленинград жобалау институтының бас жоспары бойынша (сәулетші Г. Я. Гладштейн) "Хрущев кезеңінің" типтік қалаларын салды. Целиноград кеңестік қала мектебінің принциптерін бейнелейтін үлгі болды.
1963 жылы 1 маусымда жаңа ықшам ауданның алғашқы іргетасы қаланды. 6 қарашада телеорталық жұмыс істей бастады. 2355 орындық Тың игерушілер сарайы ашылды, екі көпір іске қосылды. Біреуі көлік өтуге арналған, екіншісі қаланы демалыс бағымен, жағажаймен және балалар теміржолымен байланыстырды.

Кеңес дәуіріндегі құрылыстардың аса мәнділері; бекет пен бекет жанындағы алаң (1954 жыл); бекет ғимараты 1961-1964 жылдары салынды. Бекет толығымен қайта жабдықталды, эскалатормен, жолаушылар өтетін жолдармен, аса жайлы күту залдарымен, дүкендермен, кафелермен, қонақ үймен қамтамасыз етілді; Теміржолшылар сарайы (1954 жылы салынды, қазіргі Күләш Байсейітова атындағы ұлттық опера және балет театры). Ғимарат кіре берісінің бағандары және интерьерлері мәнерлі жапсырмалары бар классикалық жүйе негізінде салынды. 1998–2000 жылдары қайта жөндеуден кейін көрермендердің орын саны 800-ден 360-қа қысқартылды; "Есіл" қонақ үйі (1960 жылы салынды). Ғимарат классикалық бағыттағы кеңестік сәулет өнерінің сипатын сақтаған.

Целиноград → Ақмола → Астана

1992 жылы Целиноград қайтадан Ақмола деп аталды. 1997 жылы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың жарлығымен Ақмола қаласы Қазақстанның астанасы болды.
Қаланың дамуы үшін елдің орталығындағы тиімді геосаяси және ірі көлік жолдарының түйіскен жерінде болуы, қажетті көлік және телеорталық инфрақұрылымының, бос жерлердің болуы осы шешімді қабылдауға әкелді. 1998 жылы 6 мамырда Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығына сәйкес Ақмоланың атауы Астана болып өзгертілді.