Ақындық тіл (Абай)

Абай Құнанбаев екі сөзінің бірінде тіл табиғатын толғанады.

Көркем әдебиеттің тілден шыңдалатынын білетін зерек зергер сол тілдің халықтығын, құнарлылығын, дәмділігін, бейнелілігін уағыздайды... Қазақ топырағында «мақсатым тіл ұстартып, өнер шашпақ, наданның көзін қойып, көңілін ашпақ» деп мұрат меңзейді... Абай әдебиеттің төркіні халықта екенін өзінен бұрынғы ақындардан да жақсы білген. Сол себепті ол кітаби орамдарға, сырты сұлу сылдыр сөздерге бармай, ойлы оралым, жанды сөз жасаған. Поэзия сырын «қуатты ойдан бас қурап, еркеленіп шығар сөз» деп түйген Абай шымырлық пен сұлулықты тамаша ұластырады. Әдебиет, ең алдымен, сөздің тарихи төркінінен, өсу, өзгеру қалпынан, қилы ұғымынан құралады. Үнділік, шырайлылық, дәмділік бұл тілдің көркемдік қуатын арттырып, әсерлілігін күшейтеді. Тіл де, сөз де - халықтікі. Сөйте тұра, «пәленшенің тілі бай» дейміз. «Мынау түгеншенің сөзі ғой» деп тани кетеміз. Осының сыры неде? Әдебиетте жанды сөз бар да, жансыз сөз жоқ. Жанды сөз, ең алдымен, автордың табиғатына, болмысына тәуелді. Шығарманың текстінен әр түрлі әсер алатынымыз сондықтан. С. Торайғыров «Сезімнің сыртқа шықпас түсі бар ма, оны жасырар адамның күші бар ма!» дегенде жеке тәжірибені ғылыми шындыққа ұластыра айтқан-ды. Одан көп бұрын Абай «шымырлап бойға жайылатын» сөздің астарын: «Білгенге маржан, білмеске арзан» деп мәтелдегенді.

Жазушының жаны сөз шырайынан көрініп тұрмақ. Сөздің бетіне шыққан шырай жүрек қанының қызуы болмай, жасанды бояу болса, ондай сөз иесі суреткер санатына қосылмақ емес. Тез оңатын әсіре қызылға барабар болмақ. Сұлулық боямалық емес екенін осы күні екінің бірі біледі. «Бұнда жоқ алтын иек, сара ала қыз» деп Әріптің қиссасын шенегенде, білімдар Абай қазақ топырағында азды-көпті өріс алған желбуаздықты меңзеген. Шынайылық табиғилықта, қарапайымдылықта болса, сол шынайылықтың өзі құдірет. Рас, пенде бір қалыпта тұрмайды. Құлпырады, қуарады; шалқиды, сазарады; күледі, күрсінеді. Соның бәрінде шынайылық жататыны және шындық. Олай болса, көңіл құбылыстарының сөз жанарына тебуі дарынның сипатын танытпақ... Сөз шырайы - құрғақ қиялдың емес, тірі өмірдің бетке шыққан шырайы. Құнарлы ойдың, асыл сезімнің, биік сананың серпіні бір күнмен, бір жылмен шектелмей ұзаққа бойлағанда, ұрпақтан ұрпаққа ауысқанда, көзге ілікпес құдірет «сөз» деген ұғымда жатпақ. Олай болса, тіл өнеріне жүрдім-бардым қарау - қағылмас қырсық. Күнәсіз қағазға күнәсіз ой құйылсын. Шалажансар емес, ұзақ жасайтын сөздер екшелсін. Табиғаттай құлпырса да, табиғаттай қайталанбайтын, қызығы мен қайғысы, қуанышы мен өкініші көңілге қона кететін сөз құдіретін туындату - Абай салған дәстүр. Тамырлы ырыс, негізді несібе.
«Ескілік киімі» туралы тамаша өлең толғаған, кісінің біз білмейтін «дәндәкуін» тірілткен Абай халықтық әдеби тілге келгенде, архаизмге жол бермей, ұзақ жасайтын өміршең сөз туындатады. Нәшірияты жоқ сахарада профессионалдық әдебиеттің нұсқасын таратады. Бұл - Абай өзінің қазақтың жазба әдебиетінің негізін салушы классик ақын екенін білді, тым құрымаса, кәміл сезінді деген сөз. Халықтың өзіндей ұзақ жасайтын тілдің дәуірден дәуірге байланысты байып, екшеліп, көзге ілікпес өзгеріске ұшырап тұратыны белгілі. Сансыз ғасырдың шындығын шежіредей сақтап, ұрпақты ұрпаққа жалғастыратын тіл жалқының емес, жалпының үлесіне жатады. Оның құнарлы қуаты әркімге әр дәрежеде дариды. Бұған болмыстың, ортаның, тәрбиенің ерекшелігі әсер етеді... Қоғам мүшелерінің сөз байлығы, ұғым мөлшері, талғампаздығы әр түрлі болғанымен, тілдің заңы тұтас. Бұл заң, Абайша айтқанда, «сөз арасын бөтен сөзбен» былғауды көтермейді. Тілден нәрлілікті, бейнелілікті, жатықтықты талап етеді. Тілдің заңын халық тудырған. Сөйте тұра, ұлт ішінде әр қауымның өзіне тән нақыштары бар. Шаруаның, жүмысшының, зиялының тілін ажырату қиын емес. Осының себебі неде? Біздіңше, өскен ортаның, санаға сіңген тәлім-тәрбиенің әсерінен туған ұғым аумағында. Буған сөз атауының ағымдағы тіршілікке қажеттілігі қосылады. Мысалға дипломатиялық тілді алсақ, өз маңайында, өз дәстүрінде, өз нәшінде мәдениетті саналатын бүл тіл қоңырқай жұрттың кәдесіне аспайды. Осыған қарап дипломатиялық орамдылықты, ойнақылықты, тапқырлықты, тосын терминдерді өмірден аластау және мүмкін емес. «Қалауын тапса жанатын қардың» тамызығы көп. Осының әммәсі халықтық тілге сыймаса да ұлттық тілдің үлесіне жатады. Халықтық ақын мен ұлттық ақынның бір емесі сияқты, халықтық тіл мен ұлттық тіл бір шеңберлі, бір сипатты емес. Бұл екеуі жалқы емес, жалпы; сыңар емес, егіз. Тұтастығы бірін-бірі жатырқамауында, ымы-жымының бірлігінде. Халықтың тілінен құнарланатын ұлттың тілі қабылдампаз. Осыдан барып оның сөздік қоры да мол. Ағылшын әдебиетінде Джордж Ноэл Гордон Байрон мен Р. Бернестің, орыс әдебиетінде Александр Сергеевич Пушкин мен А. Кольцовтың аумақтық орны бірдей емес. Бастапқылары ұлттық ақынға жатса, соңғылары халықтық ақынға жатады. Абай болса, әрі халықтық, әрі ұлттық ақын. Одан бұрынғы Махамбет, мыс., түгелдей халықтық ақынға жатады. Майлықожаның кейбір шығармалары да халықтық сипатқа ие.

Ел тағдыры, талайы осылай болғандықтан, Абай халықтық шығармасында халық сөзін көп қолданады да, өзінің ой-өрісіне келгенде тосын сөздерді жатырқамайды, бөгде жұрттың сөзін жымдастырып жіберуге шейін барады. «Махаббат пен ғадауаттар», «тілі ащы мен здравомыслящийлер» осындайдан туған. Ой-өрісі кең, ұғымы терең, талғамы биік Абай төл туындысында тосын да тың, берекелі айшықтар жасайды. Бірде «соқтықпалы соқпақсыз жерде өстім, етек басты көп көрдім елден бірақ» деп жұмбақтаса, енді бірде: «Өзіңде бармен көзге ұрып, озамын деме өзгеден, күндестігін қоздырып, пәлеге қалма езбеден» деп, нақылдың тосқындығымен, «көзге ұрыптың» қиын шешуімен таңдандырады. Осыған сәйкес, мазмұн мен түрдің ішкі қайшылығы тілге де түгелдей ортақ екенін айта кету ләзім. Әдетте, әсершіл келетін қарапайым жанның өз әсерін жеткізіп айта алмайтыны, сыңғырлы сөзге шебер зиялысы мақтардың төл ойдан қағажу қалатындығы осыны сипаттайды. Бұны Абай: «Ғашықтың тілі - тілсіз тіл, көзбен көр де, ішпен біл» деп те тұжырымдайды...

Қажетсіз сөздің өзінен өзі шығып қалатыны, ділгер сөздің жаңадан туындайтыны даусыз. Абайдың «өжеттісіңін» қазір ешкім қолданбайды. «Батуы» да («батым» дегені) сол жалқы күйінде өмір сүреді. Осы сыңардың егізі Абайдың басқа бір өлеңінде «Кей құрбы бүгін тату, ертең бату» түрінде бой көрсетеді. Осы секілді оның «қулық пен құбылдан жалықсаң, жақсы жансыңдар» деуінде де өте-мөте сирек орайға тән сөз қолданысы жатыр. Қазақ «құбылдан» деп айтпайды. Бірақ «құбылу» бар, «құбыл» бар. Ендеше, «құбылдан» Абайдың осыдан шығарып алған жалқы еншісі. Осы тәріздес, «Түзелмесе шұғылдан» деген жолдағы соңғы сөз «шұғылдану» емес, «кенеттен» деген мағына береді.

Ығыты келіп тұрғанда айта кету керек, үш ұйықтасаң түсіңе кірмейтін өте-мөте тосын сөздер, атаулар, тіркестер прозаиктен гөрі ақында көп болады. Бұны бедерлі бейне мен ұйтқыған ұйқас тудырады. Ақын Абайдың түбірін тұтас сақтамай, жаңа сөз жасап жіберуінде осындай сыр бар. Бұндай тосындық прозаик Абайда мүлдем кездеспейді. Асылы, ақын, жазушыда (ақында көбірек, жазушыда азырақ) дербес тексте ғана өмір сүрерлік тосын сөздер кездесе береді. Бұған, мыс., А. М. Горькийдің «банкерезмі», И. С. Тургеневтің «Шуршиті», В. В. Маяковскийдің «Усастый няны» мен «евины» куәлікке жүре алады. Пушкиннің «пиша» («писать») деген етістігі де жалқы күйінде күн көреді. Сөзден сөз туындап жатыр. Қазақ тілі қарындасшыл тіл. Қабылдампаз тіл. «Формадан» «порымның» пайда болуы осыған айғақ. Әдебиетте Абай, Сұлтанмахмұттар айырықша тіл байытқан. Қазақ әдебиетіне «кірпішті» алғаш рет Абай енгізеді. Бүкіл дүние үйге теңелгендіктен, көрші жұрттың «қышын» әлсіз көріп, берік бейнеге бой ұрады. Осы сөзді орысшасындай «кирпич» деп жазса, сіңіспеліктен жұрдай болар еді. Демек, ондай сөздер ана тіліміздің ішкі заңына сәйкес жазылуға керек. Орыстар түрікше «тұрмадан» «тюрьманы», парсыша «пой-жамадан» «пижаманы», «Әмир ұл баһирдан» «адмиралды», қазақша «әртелден» «артельді» шығарған. Мейлінше жатық сіңірген. Енді осының керісінше, орысша ойлаудан туған келісті атаулар мен орамдарды («аялдама», «өкінішке қарай» секілділерді) еске түсірсек, тілдің қарым-қатынасының ілгерімпаз ықпалын анық байқаймыз. Қазақ тілінде «родқа» барабар нәзіктіктер баршылық. Орыс интонациясын қиналмай аударатынымыз сондықтан. «Мұғалима», «азаматшалардың» кіруінде де табиғилық жатыр. Қазақ тілінде диалект бар дегенге өз басым иланбайды. Абайдың творчествосы осыған айғақ. Семейде туып-өскен Абайдың сөзін Астрахан қазақтары түгел түсінеді. Бір болса, шағатай тілі диалект болар еді. Бірақ, оны халық қабылдамады... Диалект бар тіл бар, диалект жоқ тіл бар. Текстология ғылымына қарап текст атаулыдан ақау табу шарт емес. Қазақ тілінің тұтастығын Шоқан Уәлиханов дәлелдеген. Ол үш жүздің баласын жіктемек болған, Ұлы жүзді қырғызбен шатыстырған И. Георги, К. Риттер сияқты тарихшыларды шенеп, сазға отырғызған. А. И. Левшиннің қазақтарды: «... Оралдан Зайсанға шейін ұшы-қиырсыз сахарада біртектес өмір сүреді, олардың тілі тұтас...» деп куәлік жасағанын қайда қоямыз? Бұндай мысалдар ондап, жүздеп табылады. Қазақ халқының ұлылығы сол, Алтайдан Оралға дейін, Арқадан Алатауға дейін сапырылысқан сансыз тайпалар ұлттық тілдің тұтастығын сақтай білді. Бөбегін бесікте әнмен әлдилейтін ана перзентіне от басы, ошақ бұтында тіл тәрбиесін сіңірді. «Баланы жастан» деген мәтел туды. Сөзде тұру, уәжге жығылу, шежіреше сайрау сетінің әдетіне айналды. Тайпалар арасы алыстағанда сағыныштың сәлемі жүйелі сөзбен жетті. Сөз татуластырды, сөз араздастырды. Дау дала бада тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін табушы дуалы ауыз ділмарлар шықты. Сауықта, айтыста «аузын буған өгіздер» ұдайы келекеге ұшырағандықтан, естілер тіл өнеріне қанықты. Жігіт-желең, қыз-қырқынның тәжікесі, тұспалы, жұмбағы еті тірілердің мәжілісте баспалап баға сөйлеуі тапқырлыққа баулыды. Бұған шетсіз-шексіз аңыз-ертегіні, салт-сана жырын, дастан, қиссаны қоссақ, тіліміздің тұтастығы түсінікті-ақ.

Осындай жағдайда өмір кешкен Абайдың тіл ұстартуда бұралқылыққа, селкеулікке, дүмбілездікке жол бермеуі табиғи. Сөз шеберлігіне келгенде ол кітаби ақындардан іргесін аулақ салып, халықтың тапқырлығынан үйренеді. Қазақ сахарасында кең тараған ұшы-қиырсыз бейнелі поэзиядан бір мысал келтіре кетейік. «Ер Қосай» эпосында он төрт жасар Қосай ұрыста қаза тапқан әкесін туған шешеге қалай естіртеді?!

«Алпысқа келген атамның

Қыз кіріпті қойнына:

Кәрілікті алма мойныңа,

Қара киіп, қызыл сал.

Сол лайқат бойыңа!..»

Буған шешесі:

«Қаратауда бұлағым,

Байың келді дегенге,

Еліріп еді құлағым:

Қызылың - қызыл, қараң не?

Шошиын дедім, шырағым!,.» -

деп, жауап қайтарады. Осы шумақтардың әндей жатталуындағы сиқырлы қуат - ұғымның, иланымның, бейнеліліктің, шырайлылықтың халық ұғымына түгелдей тәндігінде. Абай осы рухта тәрбиеленген. Осындай жағдайда қазақтың әдеби тілінде шұбарлылыққа жол берілмеуге керек. Рас, қарапайым қазақ арасында жеке сөздерді атауда шәркездік кездеседі. «Егер» тұрғанда «мәгер» деу, «нәрсе» тұрғанда «нәсте» деу, «кәдуілгі» тұрғанда «кәудкіскі» деу келісті емес. Бірақ бұның бәрі диалектіге емес, говорға жатады. Бұндай мүкістікке Абай бармаған. Есте тұтатын бір жайт, кей-кейде жеке сөздің шыққан тегін әдейі жаңғыртуға тура келеді. Бұл көбінесе көркем әдебиетте немесе сұхбаттың әзілінде кездеспек. «Әгәрки» десең - кітаби ұғымды келемеждегенің, «Әгәрдам» десең - шикі қазақты меңзегенің, «Мәселеңкилер» де сол топта. Тіл - халықтың болмысы, ұғымы, иланымы, бастан кешкен дәуірлерінің шежіресі. Тілдің халық қазынасына, ұлт игілігіне айналуында терең сыр бар. Қазақ тілінің төркіні тым әріде екенін «Кодекс - Куманикус», «Оғуз-нама» секілді ежелгі ескерткіштер дәлелдейді. 11 ғасырда жасаған Махмуд Қашғаридің сөздігінде де бүгінгі қазаққа түсінікті атаулар баршылық. Қазақтың ұлттық есімі орын тепкеннен кейінгі тіл - тіптен тұтас. Мыс., 15 ғасырда туған эпостың тілі осы күнге тозбай жетіп отыр. Төл қайыруға арналған «арай жаным, арайлар» да, түрлі «саналар» да бізге әбден түсінікті. Қазақ тілінің кейінгі ғасырларда көршілес елдермен қарым-қатынасының байи түсуінде объективтік заңдылық жатыр. Ұлттық ұғымы ұлғайып, дүниеге көзқарасы кеңеюмен бірге тілдің ішкі заңы күшейді, оралымдылығы артты. Толып жатқан тосын атаулар төл сөзге айналып кетті. «Кроватты» «керует» күйінде, «самоварды» «самаурын» күйінде қолдануымыз сондықтан. Тұрмыстық заттарды былай қойсақ, Майраның бозбаланы тартқан «магниті» де, Біржанның «он екі взвод» әні де, Ақан серінің «гармониясы» да құлаққа сондайлық жат естілмейді. Инабатты орыс ғалымдары қазақ тілінің айрықша байлығына, бейнелілігіне, үнділігіне сүйсініс білдіргенде, оның қабылдағыш қабілетін де меңзейді. Қиырсыз сахарада ауытқымалы, шашыраңқы өмір кешкен жүздердің, сансыз тайпалардың тілінің бірлігінде ғажайып қуат барын тарих растайды. Қазақ халқы, Ш. Уәлиханов айтқандай, әсершіл халық. Бұны шалқыған ән-күйінен бір аңғарсақ, сөз қастерлеген қабілетінен екі аңғарамыз. Ес біліп, етек жапқаннан кейінгі қазақ сөз сырына құштарланады... Қыз бен жігіттің әзілі ойдың алғырлығын, тілдің оралымдылығын керек етеді. Кейде жұмбақтап, кейде тұспалдап сөйлеуге ділгерлік туады. Өлеңмен айтысудың тапқырлығы өз алдына. Қысқасы, уәждан ұтылмау үшін тіл қазынасына құнығу шарт болған. Содан барып қиялдың тынымсыз талпынысы сөз қорын жасаған. Кедей тілдің оралымы да келте. Өнегелі үй өз перзентін сәбиінде дурыс сөйлете білген. «Таяқтың еттен, сөздің сүйектен өтетінін» ерте ұғындырған. Осыдан барып, сыршыл шешендік, берекелі бейнелілік туған. Осының бәрін Абайға тели, Абаймен салыстыра айтып жатуда өзіндік мән жатыр.

Абай халық тілінің қордасынан да, болмысынан да, нақышынан да терең үйренген. Жұмбақ жазуға шейін баруында гәп бар. Абай - қазақтың халықтық әдеби тілін қалыптастырушы классик. Бүл тілдің тоғыз тарауын адаспай ажыратып, тұтастыра тоғыстыра білген шебер де сол - Абай. «Толғауы тоқсан қызыл тіл, сөйлеймін десең өзің біл» деп шабыт сәтінде өзіне өзі сүйсінген, насаттанған тәкаппар ақын өз болмысының, зердесінің, дарынының, ізденімпаздығының ерекше биіктігімен ғибрат қалдырды...