Ақыртас сарай кешені

Ақыртас кешені. VIII–XII ғасырлар. Солтүстік-батыс көрінісі.

Ақыртас – Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген археологиялық сәулет өнері кешені.

Орналасқан жері

Жамбыл облысы Жамбыл ауданы Ақшолақ бекетінен оңтүстікке қарй 6 км, Тараз қаласынан шығысқа қарай 40 км жерде, Қырғыз Алатауының етегінде орналасқан.

Зерттелуі және тұжырымдар

Ақыртас 130 жылдан бері зерттеліп келеді. Оған бірінші болып орыс суретшісі М. С. Знаменский көңіл аударды. Генерал М. Г. Черняевтың әскери экспедициясының құрамында болған ол 1864 жылы Ақыртас үйіндісіне барып, қабырға көріністері мен қалдықтарының қызықты суреттерін сызып шықты. Сонан соң үш жылдан кейін ескерткішті танымал шығыстанушы ғалым П. И. Лерх зерттеді. Ол оның алғашқы сипаттамасын жасады, жеке кесектерін өлшеп, XIII ғасыр басында Чан Чун жинаған Ақыртас үйіндісі туралы мәліметтерді келтірді. Лерх Ақыртасты будда бұтханасы деп есептеді.
Бірнеше жылдан соң мұнда геолог Д. Л. Иванов маңызды зерттеулер жүргізді. Оның мақаласында құрылысқа қажетті тастар алынған тас қашалатын орындар, оның өрнекті суреттері мен қабырға кесектерінің сипаттамалары егжей-тегжейлі жазылған.
1893 жылы Ақыртасқа В. В. Бартольд келді. Ол ескерткіш жайлы аңыз бойынша бұл жер христиан құрылысы болған деген жорамал жасады. Шындығында бұл – несториандық монастырь. Мұндай жорамал христиандықтың бір белгісі – балық бейнеленген тас кесегін көрген жергілікті тұрғынның айтуы бойынша мүмкін болды.
Түркістан әуесқойларының археологиялық үйірмесінің мүшесі В. А. Каллаур бұл жерден су жіберетін құбырлар, тас науалар тауып, тау шатқалынан ағатын бұлақтардан құрылысқа су тартылған деген тұжырымға келді.
Сонымен қатар Ақыртасты түрлі жазба деректерде, сондай-ақ ибн Хордадбек пен Қудам да аталатын қоныстармен салыстыру мәселесін алға қойды. Бұлар Ақыртасты өздерінің жолжазбаларында Тараздан Құланға дейінгі сауда жолындағы қалалар тізімінде келтіреді. Бұл – төменгі Барысхан, Қасра-Бас (Қасрибас), Құл-Шуб, Жұл-Шуб және Құлан. В. А. Каллаур Ақыртасты Қасрибаспен теңестірді.
Өткен ғасырдың 30-шы жылдары Ақыртас А. Н. Бернштам басқарған Жетісу археологиялық экспедициясының назарында болды. Одан кейін ескерткішті зерттеумен Г. И. Пацевич айналысты. Онда Ақыртас IX ғасырға дейінгі кезеңге, ең дұрысы, несториандық құрылысқа жатқызылып, Қасрибас елді мекенімен салыстырылады.
1945 жылы ескерткішті Қазақ КСР Министрлер кеңесі жанындағы Архитектура ісі бойынша экспедиция зерттеді. Олар Ақыртас жоспарын жасап шықты, ал зерттеу материалдары архитектор Т. Қ. Басеновтың мақаласында талданып, қорытындыланды. Басенов сарай-қамал VIII–IX ғасырлада салынған деп жорамалдай келе, Ақыртастың будда немесе несториан дінінің монастыры болған деген жорамалды жоққа шығарды.
Ақыртас жұмбағын ашуға тағы бір талпыныс Л. Ю. Маньковскаяға тиесілі. Ол үлкен сауда орталығы мен бекет ретінде салынған түрлі бағдардағы орталық тұрғын жаймен кіші тұрғын жайлары бар бұрынғы керуен-сарай деп санады. Л. Ю. Маньковская ол Х ғасырда кейінгі кезде тұрғызылған деп сендіреді де, Ақыртаспен Қасрибастың салыстырылуын қолдайды.
Ақыртас жөніндегі өз түсінігін, оның салынған уақыты мен оған байланысты өрбіген саяси оқиғаларды неміс зерттеушісі В. Брентьес те айтты. Ол бұл архитектуралық кешен араб қолбасшысы Құтайба әмірімен салынған деп есептейді. Зерттеуші құрылыстың басталған уақыты 714–715 жылдар деген болжам жасады. Орта Азияны билеген Құтайба ибн Муслим өз отбасына алаңдап, оны өзіне шақыртқан (ол Құтайба өлген кезде Мервқа дейін келген). Ақыртас оның солтүстіктегі резиденциясы ретінде салынған.
Француз археологы А. Нортхедж бен осы мақала авторы 1996 жылы жүргізген зерттеулер тағы бір жорамал жасауға негіз болған бірқатар нәрселерді анықтады. Бұл құрылыстың бірінші бөлігіндегі тұрғын жай, осыған дейін мешіт орны деп саналып келген болатын. Қазба жұмыстары барысында тұрғын жайдың батыс қабырғасында бұған дейін өтетін жер деп жобаланған тұста михраб орналасуы керек болғандығы анықталды. Тұрғын жайдың бұған дейін бітеу қабырға деп есептеліп келген солтүстік қабырғасында көшемен жалғасатын үш тамбурлы жер аршылған. Бұл өткел құрылыстың қоғамдық міндет атқарғандығын дәлелдейді. Мұнан басқа тұрғын жай аумағында арнайы дайындалған ұстын табандары жатқан. Мешіт те бірнеше ұстын болған секілді. Мұндай мешіттер ең ертеректегі ислам архитектурасына жатады, олардың ерекшелігі бір-бірінен үш-үш жарым метр (бағаналар адымы) қашықтықта қатарластырылып қойылған бағаналардың көптігінде. Мұндай мешіттер Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу аумақтарында да белгілі.
Егер Ақыртаста мешіт болған деп санасақ, кешенді несториан монастыры немесе будда бұтханасы болды дейтін барлық жорамал жоққа шығарылады, сондай-ақ оның салыну мезгілі де анықталады.
Ислам Жетісуға VIII ғасыр ортасында ғана ене бастағандықтан, құрылыс VIII ғасыр ортасынан кейінгі уақытпен белгіленуі мүмкін.

Ақыртас жасын орталық бөліктің айналасындағы, яғни бір кездердегі тұрғын жай қоныстары, кірпіш күйдірілген шеберханалар, тас қашалатын орындар болған аумаққа жататын көтермелі керамика дәлелдейді. Мұнда күйе іздері сақталған дөңгелек түпті қазандардың, үлкен көлемді құмдардың, су таситын құмыралардың сынықтары бар. Бұған ұқсас керамиканы Тараз ыдыстарынан, оның ішінде VI–VIII ғасырларға жататын кешеннен табуға болады.
Ақыртас жобасына ұқсас жобалар да табылады, олар Таяу және Орта Шығыс архитектураларына жетелейді. Самара сарайларының – араб халифатының жазғы резиденциясы Сирия мен Иордания сарайларының, өзінің сән-салтанатымен танымал Қаср әл-Хайр әл-Гарби сарайының жобаларымен өте ұқсас.
Мұның барлығы да Ақыртас жергілікті билеушінің жазғы астанасы болған деген тұжырым жасауға мәжбүр етеді. Біздің ойымызша ол Қарлұқ қағаны болуы мүмкін. 766-дан 893 жылға дейін Жетісудың батысын қарлұқтар билегені белгілі.

Кешен сипаты

Ақыртас кешені – қабырғалары қызыл құмдауытты үлкен тас кесектерінен тұрғызылған төртбұрышты монументальды құрылыс (180×205 м). Бас көшесі солтүстік және оңтүстік қақпаларды жалғайды, оған перпендикуляр тағы бір көше өтеді, осылайша олар құрылысты төртке бөледі. Олардың үшеуі аулалардың маңайында орналасқан ғимараттардан тұрады, ал біреуіне құрылыс салынбаған. Барша құрылыстың ортасында – аула, оның периметрі бойынша 5×5 м бағаналардың тас табаны қойылған. Ауланың оңтүстік бөлігінде екі әуіздің орны байқалады.

Әмірші сарайы

Археологиялық және архитектуралық зерттеулер Ақыртастың өзінен ғана емес, маңайынан да көптеген жаңа нәрселерді анықтауға мүмкіндік берді. Бәрінен де Ақыртастан 1 км жерде, барлық құрылысы анық көрінетін тау шыңында орналасқан әміршінің сарайы қызғылықты. Қазір қираған орнынан тастан қаланған, бұрыштарында мұнаралар мен айнала терең орлары бар төртбұрышты (40×40 м) қамалды анықтау мүмкін болды. Мұнда жасақ орналастырылған. Қамал жанында әмірші сарайы болған. Одан дөңестеу төбе ғана қалған.

Тұрғын-жайлар мен тұрғындарының іс-әркеттері

Ақыртастан солтүстікке қарай орналасқан дуалдармен қоршалған құрылыс кешені (тұрғын үй мен хауызды су сақтайтын орны бар аула) аса бай "тұрғын жай орамы" болып табылады.
Сыртан шақырылған сәулетші шеберлер мен сансыз жұмысшы-құрылысшылар, тас қалаушылар, кірпіш, қыш ыдысты жасаушылардың тұрған жерлері анықталды. Мәселен, топырақтан сарай едендеріне төсеуге қажетті кірпішті қалыптап, күйдірген адамдар Қызылтастың солтүстік етегінде тұрған. Оның солтүстік беткейінде кірпіш пен керамика өндірісіне қажетті таптырмайтын материал бар. Мұнда кірпіш күйдіретін ошақтардың қалдықтары, күйген кірпішпен қождың (шлактың) сынықтары табылған. Бір жарым гектарға дейінгі кең алаң күйген кірпіштің көп мөлшерде пайдаланылғанын дәлелдейді.
Қызылтас тауының шығыс жағы тас сынықтарын пайдаланылған. Мұнда 400 м-ге дейін созылған карьер болған. Қазірге дейін өңделген және жартылай өңделген блоктардың жүздеген кесектері жатыр, үгітілген тас пен қиыршықтасты таулар көрініп тұр. Карьердің жанынан жұмысшылар өмір сүрген жер үйлер табылды.

Су құбырлары мен су қоймалары

Зерттеулер барысында Шошқалы мен Ұзынбұлақ шатқалдарының қайнарларынан келетін қоршалған су құбыры арқылы сумен қамтылғаны анықталған болатын. Су үш-төрт шақырымнан ұзындығы 50-60 см саз құбырлармен ағып келетін. Құбырдың кең жағының диаметрі 20 см, ал жіңішкесі 18 см болған. Әр бөліктің жіңішке сағасы одан кеңірек екіншісіне қондырылған. Ұзынбұлақтағы су құбыры шатқалды жіңішке тұсынан бөлген тас-топырақты бөгет көмегімен тұрғызылған су қоймасынан бастау алған.
Археологтар күшімен Ақыртасқа жақын су құбырымен оны су қоймасына (хауызға) жеткізетін жер тазаланды. Хауыздан су ауласында әуіздері бар тұрғын үйлер мен қора-қопсыларға бұрылған.
Ақыртастан солтүстікке қарай тағы екі су қоймасы тұрғызылған. Олардың бірінің тереңдігі 2 м, 3200 м³ су сыяды, екіншісі сәл кішірек. Шамасы оларға жиналған су егін суғаруға пайдаланылған болуы керек.
Ақыртастан шығысқа қарай төртбұрышты дуалмен қоршалған алаңқай табылған. Шығыс жағынан ол көктемде су таситын бұлақ арнасымен жалғасады. Оған бұдан басқа Шошқалы жаққа созылған канал арнасы келеді. Мүмкін, бұл жерде алаңға сарай құрылысы кешеніндегідей саябақ немесе бақ өсіру жорамалданған болар.

Әскери қауіп туралы хабарлау және қоршаған төңіректі бақылау жүйесі зерттелді. Қызылтас шыңдарының біріне тастан қаланған қарауыл мұнара салынған. Оның қаланғанынан бар болғаны диаметрі 5 м-лік шеңбер құрайтын төменгі қатары ғана қалған, жанында дабыл алауына арналған тас алаң бар.

Жалпы, Ақыртас сарай кешенінің қалдықтары Қазақстанның бүкіл Орталық Азияда баламасы жоқ ортағасырлық сәулет өнерінің бірегей ескерткіші болып табылады.

Кешен көріністері

• 
  Ақыртас кешенінің көрінісі. VIII–XII ғасырлар. Солтүстік-шығыс көрінісі.
• 
  Ақыртас сарайының сызбасы.
• 
  Сарай қабырғасы. VIII–XII ғасырлар.
• 
  Сарай кешеніндегі бағаналардың төменгі жағы.
• 
  Бұрышындағы мұнара.
• 
  Көше (сол жақта) және сарай қабырғасының қалдығы. VIII–XII ғасырлар.
• 
  Қамал. VIII–XIІ ғасырлар. Жалпы көрінісі.
• 
  Кен орнында тас кесектерін дайындау. VIII–XII ғасырлар.
• 
  Ақыртас сызбасы мен тас кесектерінің түрлері. Геолог Д. Л. Ивановтың суреті. 1885 жыл.