Ақ сұлама
| Ақ сұлама | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||
| Dendrocoelum lacteum (Mueller, 1774) |
Ақ сұлама немесе Ақ планария (лат. Dendrocoelum lacteum) – жалпақ құрттар жамағатының кірпікшелі құрттарына жататын құрт. Пiшiнi жапырақ тәрiздi, арқасынан құрсағына қарай жалпақ болыл келедi. Оның денесiнiң алдыңғы ұшында құлақша дел аталатын екi өсiндiсi болады. Ұзындығы 24-26 мм. Денесiнiң реңi ақ, қара, күлгiн, жасыл, сары т.б. түрлi түстi болады.
Эпителиалық клеткалардың арасында жарықты шағылыстырып кейiн қайтаратын, әрi қауiп төнгенде атылып шығып, дененiң бетiне шыққан соң улы ерiтiндiге айналып, қорғану қызметiн атқаратын рабдит клеткалары болады.
Терi эпителий қабатының астында ұзынша, сақина тәрiздi және қиғаш салалы ет талшықтары болады. Терi эпителиiмен барлық үш ет қабаттары қосылып жалпақ құрттарға тән тері-ет қапшығын құрайды. Терi-ет қапшығы iшiнде iшкi мүшелерi орналасқан паренхиманы қаптап тұрады.[1]
Тіршілігі және сыртқы құрылысы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қоғасы қалың өскен, су бетінде лалагүлдің жалпақ жапырақтары қалқып жүрген қарасудан дене тұрқы 15-25 мм-ге жетер-жетпес, созылыңқы денелі жалпақ құрт - мүламаны кездестіруге болады. Бұл құрт түсі ақ, денесі көлбеу созылып жатқандықтан, ақ сұлама деп аталды. Оның жалпақ денесін бойлай ойша негізі сызық жүргізсек, дененің бірдей екі бөліктен ққралатынын көруге болады. Мұндай жәндіктер екі жақты симметриялы жәндіктер деп аталады. Көпжасушалы жәндіктер мен жануарлардың көпшілігі екіжақты симметриялы болып келеді.
Ақ сұлама тас қалқасында жасырынып жатады.Ақ сұламаның жалпақ денесінің алдыңғы жағында екі кішкене қара көзі орналасады. Ұлғайтқыш әйнек арқылы оның денесін кірпікшелердің қаптап жатқаны көрінеді.Ақ сұлама барлық кірпікшелері үйлесімді қозғалғанда жайлап алға қарай жылжиды. Кірпікшелер оның қозғалуына көмектеседі.
Ақ сұламаның денесі үш қабаттан құралады: сыртқы қабат - эктодерма, ол тері-бұлшықет қапшығын түзеді; ішкі қабат - энтодерма, ол эктодерманы астарлап жатады; ал үшінші қабат - мезодерма, аналық жыныс жасушасының даму барысында осы қабаттан барлық ұлпалар мен мүшелер дамиды. Ақ мұламаның ішекқуыстылардағыдай дене қуысы болмайды, онда белгілі пішінсіз борпылдақ жасушаларға толы түзіліс - паренхима орналасады.
Ақ сұламаның денесі 4 түрлі ұлпадан: жабын, дәнекер, бұлшықет және жүйке ұлпаларынан құралады. Ақ сұлама денесінің құрылысымен танысқанда алғашқы рет кездесетін ұғым - мүше. Ол - ағзадағы белгілі құрылысы бар, үйлесімді қызмет атқаратын дене бөлігі. Күрделі құрылысты жәндіктер мен жануарларда мынадай мүшелер жүйесі болады: асқорыту, тынысалу, зәршығары, жүйке, қантамыр және жыныс мүшелері. АТқаратын қызметі бір-біріне ұқсас мүшелер жиынтығы жүйе болып саналады.
Қоректенуі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ақ сұламаның аузы құрсақ жағында ,дененің ортасында болады. Ол жемін аулаған кезде жұтқыншағын айналдырып ауыздан шығарып, қорегіне сұғындырады да, оны тұтастай сорып алады. Қорек ішекте қорытылады. Сөйтіп, ауыз, жұтқыншақ, ішек ақ сұламаның ас қорыту жүйесі болып табылады. Ақ сұламаның ішектері тұйық, сондықтан қорытылмай қалған қорек қалдығы қайтадан ауыз арқылы сыртқа шығарылады. Ақ сұлама- жыртқыш, ол судағы ұсақ жәндіктермен қоректенеді.
Тыныс алуы және қан айналымы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ақ сұламада арнаулы тынысалу мүшесі жоқ,сондықтан бүкіл денесімен судағы еріген оттегін сіңіреді де, бүкіл денесі арқылы қажетсіз көмірқышқыл газын шығарады. Денесінде қан болмағандықтан, ақ сұламада қан айналым мүшесі жоқ
Зәр шығаруы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Зәршығару мүшесі ақ сұламаның бүкіл денесіне тармақталып, артық су мен сұйық өнімді көптеген өте нәзік өзекшелер арқылы сыртқа шығарады.
Жүйке жүйесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ақ сұламаның жүйке жүйесі дененің алдыңғы бөлігіндегі жүйке жасушалары жинақталған түйіннен басталады. Гидрада жүйке жүйесі бытыраңқы және тор түзе орналасса, ақ сұламада жүйке жасушалары денені бойлай созылатын екі бағанаға жинақталады.
Сезім мүшелері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ақ сұлама денесінің алдыңғы бөлігінен екі жағындағы томпайып, құлақ тәрізденіп білінген өскін сипап-сезу мүшесі болып табылады. Сол тұста жарық сезетін екі қара көзі орналасады. Егер абайлап алынған ақ сұламаны жайлап денесін төңкерсе, біраздан соң оның қайтадан денесін қалпына келтіріп, жылжып бара жатқанын көруге болады. Мұламаның денесінде тепе- теңдік сақтайтын мүше бар.
Көбеюі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ақ сұлама жынысты жолмен көбейеді және аталықбез бен аналықбез бір ағзада орналасады. Бір ағзада аталықбез бен аналықбездің орналасуы қосжыныстылық немесе гермафродит деп аталады.
Аналықбез сұламаның алдыңғы жағында екі денешік ретінде орналасып, аталықбез көпіршік тәрізді пішінде бүкіл денеге таралады. Аналықбезден жұмыртқа дамиды да, оны ақ сұлама тығыз қабықшаға топтастырып, жұмыртқалайды. Аталықбезден сперматозоидтар дамиды. Ұрықтанған жұмыртқалардан пілдені жарып кішкене сұламалар сыртқа шығады.
Регенерация[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Гидра тәрізді регенерацияға қабілеттілігі күшті дамыған. [2] [3]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлары. Б. Муханов, Т.Мұсақұлов, Н. Суворов. Қазақтың Мемлекеттік оқу-педагогикалық баспасы, Алматы. 1963
- ↑ Зоология, 6-7, (1986),37 б, 7-2481
- ↑ Қ.Қайым, Б.Муханов, Р.Сәтімбекұлы, М.Шаймарданқызы, "Жануартану"(1998), 42 б., ISBN 5-625-03599-7