Балиліктер
| Suku Bali | |
| Балиліктер | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
4,2 млн.(2000) | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Индонезия |
3,9 млн |
 Малайзия |
5 700 |
 Аустралия |
5 529 |
 АҚШ |
200 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Балиліктер (индонез. Suku Bali) — Индонезияның Бали, Ломбок аралдарын мекендейтін халық. Жалпы саны 4,2 млн. адам (2000).[1]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бали аралының ресми тілі Индонезияның бір бөлігі болғандықтан, индонезия тілі (Бахаса Индонезия деп те аталады) деп танылды. Ол мемлекеттік құрылымда, ішкі саясатта, заң шығару саласында, мектептер мен жоғары оқу орындарында қолданылады. Күнделікті өмірде арал тұрғындары бали немесе бахаса бали тілінде сөйлейді. Ол мемлекеттік тіл мәртебесіне ие. Тілде сөйлеушілер қатарлас қолданылатын екі диалекті бар: «жоғары», basa alus, негізінен дінде қолданылады, «төмен», basa kasar, күнделікті сөйлеуде қолданылады. Олардың комбинациялары бали тілінің бірнеше аралық деңгейін құрайды; әңгімелесу үшін деңгейлердің бірін таңдау жағдайға байланысты, сөйлесушілердің әлеуметтік жағдайына және т.б.[2]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бали аралында әртүрлі ұлт пен дін өкілдерін кездестіруге болады. Бірақ, соған қарамастан, Балидегі негізгі дін - индуизм.[3] Индуизмнің бали тіліндегі нұсқасы индус-бали деп аталады. Балиліктердің арасында Үндістаннан келген құдайларға - Шива, Брахма, Вишну және т.б. табыну табиғат күштеріне табынумен (аспан-ата, жер-ана, күріш құдайы), ата-бабалар рухына табынумен және жындарға сенумен қатар өмір сүреді.
Шағын аралда Бали храмдарының 20 мыңнан астамы бар – бұл ең алдымен мерекелік іс-шаралар орны, шіркеулерде кәсіби бишілердің топтары бар.[4]
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазіргі балиліктердің негізгі бөлігі 16 ғасырдың басында исламның қысымымен күйреген Яван империясынан келген иммигранттардың ұрпақтары.[5] 1343 жылы Маджапахит империясына кірді, ол құлағаннан кейін Бали Индонезиядағы индуизмнің негізгі тірегі болып қала берді. 15 ғасырдың ортасында Балиде жеке княздіктер құрылды, 20 ғасырдың басында голландиялықтарға бағынышты болды. Бали голландиялық отаршылдарға қатты қарсылық көрсетті.
1906 жылы Голландия бүкіл Балиді жаулап алуға шешім қабылдады, нәтижесінде оның әскерлері Денпасарға қарай бет алды. Қала көшелерімен жүріп өткен голландиялықтардың алға жылжуына ешкім қарсы болмады, олар кварталдар мен көшелерде ешкімді кездестірмеді. Еуропалықтар Раджа сарайына жақындағанда, олар нағыз күйзелісті бастан кешірді.
Жергілікті тұрғындар сарай қабырғаларының сыртына жиналып, жаппай өзін-өзі өлтірудің қорқынышты рәсімін жасады. Корольдік отбасы мүшелері мен қарапайым балилықтар балаларын өздері өлтірді, өйткені олар үшін құлдық өлімнен де ауыр болды. Бұл көрініс голландиялықтарды тоқтатты, олардың көптеген аралдық көршілерінен айырмашылығы, балийліктерді күштеп, құлға айналдыруға болмайтынын мойындауға мәжбүр болды.[6]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Негізгі кәсібі – егіншілік. Негізгі дақыл – тау беткейлерінің алқаптарында (савахи) егілетін күріш. Күрделі суару жүйесі бар. Сондай-ақ тауда күріш,
жүгері, бұршақ дақылдары, шай, кофе, темекі, көкөністер, жемістер мен дәмдеуіштер өсіріледі. Гүл шаруашылығы дамыған. Ірі қара мал, жылқы, шошқа өсіреді. Ұсталық, зергерлік, құмыра жасау дамыған. Ағаштан, тастан ойып жасалған әр түрлі бұйымдары, ұлттық музыкасы мен би өнері арқылы көп танымал. [7]
Жоғарыда айтылғандардан басқа, матаға сурет салудың ерекше өнері батик өте танымал болды. Батиктің негізгі орталықтары – Клунгкунг, Гианьяр және Сингараджа сияқты жерлер. Жергілікті зауыттарда отбасы мен достарына тамаша сыйлық ретінде сатып алуға болатын өнімдерді сататын дүкендер бар. Балиде ерлер мен әйелдер еңбегінің бөлінісі бар. Кейбір әрекеттерді ерлер де, әйелдер де, ал кейбіреулерін тек ер адамдар немесе тек әйелдер ғана жасай алады.[8]
Балидегі шеберлердің өнімдері таңғажайып талғампаздық пен сұлулықпен ерекшеленеді. Олар мүсіндеме, ою-өрнек, кескіндеме, зергерлік бұйымдар, киім-кешек, батик және т.б. Аралдың барлық жерінде белгілі бір шеберхананың өнімдеріне мамандандырылған дүкендер бар. Бұл түрдегі дүкендердің шоғырлануы әсіресе Балидің мәдени орталығы деп атауға болатын Убуд аймағында жоғары. Көптеген галереялар бар, жеке тапсырыстар бойынша шеберлермен жеке кездесу мүмкіндігі бар. Тапсырыс берушінің барлық тілектерін ескере отырып, шеберлер жиһаз, сәндік бұйымдар, мүсіндер, зергерлік бұйымдар, ыдыс-аяқ және басқа да көптеген бұйымдарды жасай алады.[9]
Өмір салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Әдет-ғұрыптары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Аралдың кез келген тұрғынының өміріндегі бірінші рәсімі туумен байланысты. Балиде балаларға келесі есімдер беріледі: отбасындағы 1-ші бала - Путу немесе Ваян, 2-сі - Кадек, 3-і - Коменг немесе Неман, 4-і - Кетут, одан кейін 5-ші және одан кейінгі балаларға бірдей есімдер беріледі. Балидегі отбасылардың көпшілігінде бірнеше бала бар. Өмірдің балалық кезеңінде балалық шақ пен жыныстық жетілуге байланысты арнайы рәсімдер жасалады.[10]
Осы уақытқа дейін балиліктер касталық жүйені сақтап келді. Халық брахмандарға (діни қызметкерлердің жоғарғы кастасы), жауынгерлерге, көпестерге және шаруаларға бөлінеді. Әйелдер мен ерлердің отбасында да, қоғамда да құқықтары тең.[11]
Балилықтар үлкен мейірімділікпен және қонақжайлылықпен ерекшеленеді, бірақ қонақтар олардың діні мен ұлттық ерекшеліктерін де құрметтеуге тиіс. Адамға саусақпен немесе аяқпен нұсқау өте қорлайтын қимыл болып табылады. Жергілікті тұрғындар басты дененің ең маңызды және қол сұғылмайтын бөлігі деп санайды, осы себепті басқа біреудің басына қол тигізе алмайсыз.
Үйлену тойы балиліктер өміріндегі өте маңызды оқиға. Әдетте бұл жерде ерте үйленіп, ерте бала туады. Кастаға тиесілі болу ата-анадан балаларға, сондай-ақ неке арқылы беріледі. Әр түрлі касталардың өкілдері арасында неке болған жағдайда, кастасы төмен болған ерлі-зайыптылар екінші жұбайының кастасына көтеріледі. Аралда дәстүрлі неке қиюдың 2 нұсқасы қолданылады - мападик және нгород. Біріншісі әдеттегі еуропалық үйлену тойына ұқсайды. Екіншісі қалыңдықты күйеу жігіттің ұрлауын, одан кейін үйлену рәсімін қамтиды, содан кейін қыздың ата-анасына ескертіледі.
Балидегі өлім әдетте марқұмды кремациялауды қамтиды. Бір қызығы, бұл жерде бұл шара барлық туыстарды шақырып, ән айтумен бірге жүреді. Көбінесе марқұмды өртеу рәсіміне дайындық ретінде алдымен жерге уақытша жерлейді, содан кейін дәстүрге сай кремациялайды. Бірақ бастысы, балилықтар үшін өлім - жақсы тағдырға қол жеткізу мүмкіндігі.
Мәдениеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Балиліктер мәдениеті арал халқының діндарлығымен тығыз байланысты. Жергілікті бейнелеу өнерінде діни тақырыптар өте кең таралған. Құдайлар мен мифтік жаратылыстардың бейнелері өте танымал, олар тек шіркеулерде ғана ғана емес, сонымен қатар бали шеберлерінің қолөнерінде де кездеседі. Сонымен қатар, жабайы табиғат тақырыбы өте кең таралған - жануарлар мен өсімдіктердің, әсіресе гүлдердің бейнелері.
Бали билері де қызығушылық тудырады. Жергілікті өнердің басқа түрлері сияқты, бали биі көбінесе діни оқиғаға негізделген. Балилықтар биді Аспан Иесі – Индра құдайы ойлап тапқан деп есептейді. Мұндағы билер әркім көре алатын «зайырлы» және «жабық» болып екіге бөлінеді. Туристер негізінен Баронг және Кечуак билерін тамашалай алады. Кечуакты көру үшін көптеген шетелдіктер үлкен жартаста орналасқан Лухур храмына келеді. Одан айналаны және мұхитты тамашалауға болады. Мұнда туристер үшін кешуак биі күн батқаннан кейін орындалады.
Бали музыкасының да өзіндік ерекшеліктері бар және қызығушылық тудырады. Оны гамелан – арал тұрғындарының арнайы музыкалық оркестрі орындайды, оның құрамына алуан түрлі аспаптар – металлофондар, ішектілер, үрмелі аспаптар, соқпалы аспаптар – барабанның жергілікті түрлері, литавра, гонгтар кіреді. Гамеланның негізгі мақсаты - салт-дәстүрлік шерулерді сүйемелдеу. Дегенмен, көбінесе гамеландар өз музыкаларын әсіресе туристер үшін орындайды. Бали нанымдары бойынша музыканы Жоғарғы Ұстаз деп аталатын Батара-Гуру құдайы жасаған.
Әсем архитектуралы ғибадатханалары бар. Халықтың 90%-ы ауылдарда тұрады, елді мекендері бір қатарда орналасқан. Үйлердің іргетасы тастан қаланған, төбелері сабанмен жабылған түрлі үлгідегі үйлерде тұрады.[12]
Негізгі ұлттық тағамдары — күріш, шошқа мен құс еттері. Киімдері – тігілмеген белдемше (ерлерге камбен, әйелдерге каин), жейде (ерлерге), баджу жейдесі (әйелдерге). Материал ретінде көбінесе явандық батик қолданылады. Көптеген әшекейлерді (цилиндрлік сырғалар, гүлдер және т.б.) қолданады. Қазіргі уақытта ер адамдар жиі былғары белбеуі бар қысқа шалбар киеді.[13]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Большая российская энциклопедия. https://bigenc.ru/ethnology/text/1847451 Мұрағатталған 15 маусымның 2022 жылы.
- ↑ Ирина и Иван На каких языках разговаривают на Бали? https://zen.yandex.ru/media/id/5ebbff98cd80c0598acf718f/na-kakih-iazykah-razgovarivaiut-na-bali-60fd379fe259b71e14d94a2f
- ↑ Религиозная сторона острова Бали. Каким божествам поклоняются балийцы https://baliostrov.ru/religia/religioznaya-storona-ostrova-bali-kakim-bozhestvam-poklonyayutsya-balijcy.html
- ↑ БАЛИ / ТРАДИЦИИ И КУЛЬТУРА БАЛИЙЦЕВ http://www.turlocman.ru/indonesia/5378
- ↑ Жители острова богов и демонов или кто же они — балийцы? Valeria Botova. http://baliforum.ru/index.php/topic,108070.0.html
- ↑ Бали - бейбіт арал тұрғындары голландтардың жаулап алуын қалай тоқтатты? https://musaget.ru/baliytsy-kto-takie/
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;
- ↑ Культура Бали и ее обычаи https://i-bali.ru/blog/cultura-i-obychai-bali.html
- ↑ Культура,традиции, религия и философия Бали https://journey-assist.com/world/asia/indonesia/bali/culture/ Мұрағатталған 21 қазанның 2020 жылы.
- ↑ Особенности балийцев https://bali-puteshestvie.ru/tradicii-kultura-iskusstvo-i-religiya/osobennosti-balijcev.html
- ↑ Кто живет на Бали: национальность https://www.votpusk.ru/country/review.asp?i=4808
- ↑ Балийцы (народ) https://www.istmira.com/novosti-istorii/15262-balijcy-narod.html
- ↑ Әлем халықтарының энциклопедиясы. Балиліктер http://www.etnolog.ru/people.php?id=BALI
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |