Балқаш алабының балықтары

Балқаш алабының балықтары. Алғашқы кезде бұл алапта балықтың 5 түрі (алабұғаның 3 түрі, шармай балық және салпы ерін балық) болды. Бұл алаптың суына 1898 жылы са¬зан, 1933 жылы арал қаязы (сүгені) және арал бекіре тұқымдасына жататын пілмай, кейін табан, көксерке және жайын жіберілді. Кейінірек ақмарқа, ақ амур, дөңмандай, каспий қаракөзі, талас жалаңашы және сібір тарғақ балығы жерсіндірілді. Кейінгі кезде бұл алапта балқаш шармай балығы түгелдей жоғалды. Қазір бұл алапта балқаш талма балығы, жетісу талма балығы, іле шармай балығы, қабыршақты және жалаңаш көкбас балығы, сұр салпы ерін балығы, бір түсті салпы ерін балығы, тибет жалаңашы, северцов жалаңашы, гамбузия, балқаш алабұғасы тіршілік етеді. Таулы өзендерде "патшабалық" (бақтақ) жерсіндірілген.

Балқаш көлінде оның тағы да бір ежелгі мекендеушісі – Балқаш алабұғасы немесе Шренк алабұғасы құрып кетті. Ол да осы географиялық ауданда маринкамен бірге, қатар тіршілік еткен, солармен бірге балық кәсіпшілігінің басты обьектісін құраған екеуін қосқанда жылына көлден 54 мың центнер балық ауланып отырған. Балқаш алабұғасы – әдеттен тыс жыртқыш балық, өйткені ол негізінен өз тұқымдастарымен қоректенеді, яғни аса рақымсыз жыртқыш, каннибал. 1943 жылы 402 алабұғаның асқазанын жарып, зерттеп көргенде олардың 394-інің ішінен ұсақ алабұға, тек бесеуінен – сазан және үшеуінен салпы ерін балық (губач) шыққан. 1944-1946 жылдары Балқаш алабұғасының 890-ының асқазаны тексерілген, бірақ жағдай тағы дәл бұрынғыдай болды. Бұл табиғатта өте сирек кездесетін құбылыс – жыртқыштар «бейбіт» балықтармен қатар тіршілік ете жүріп, оларға үмлде тимейді, керісінше өздері-өздерін жейді және ең таңданарлығы – ұрпағы көбейіп, жап-жақсы өсіп-дамиды.

Бұған қоса Балқаштың байырғы мекендеушілерінің ішінде Штраухтың губачы және бір түсті салпы ерін бар. Сирек болса да, кейде талма кездесетін.

1928 жылы көлдің балық қорын зерттеуді бастаған П.Ф. Домрачев онда сазан мен ұсақ алабұғаның тым көбейіп кеткендігін анықтап, суға көксерке балығын жіберуді ұсынды. Бірақ бұл ұсыныс көпке дейін ұмыт қалды, ал 1933 жылы көлге Арал теңізінен 289 ересек шип (пілмай) жіберілді. Құртпа, калуга, сүйрік сияқты шип те бекіре тұқымдас балықтарға жатады. Бекіре тұқымдас балықтардың қорын молайту – ихтиологтардың ежелгі арманы.

Көлді мекендейтін балық түрлерінің осындай кедей екендігін 1884 жылы-ақ А.М. Никольский байқап, Балқашқа сазан жіберуді ұсынған болатын. Бұл ұсынысты кезінде ешкім қолданған жоқ, өйткені онда көлдің балық қоры әлі игерілмеген болатын. Алайда, ХХ-шы ғасырдың басында  сазан көлге кездейсоқ келді деген Никольский ұсынысының негізділігін дәлелдейді. Біраз жылдар бойы Балқаштың басты балық қоры осы сазан болды. 1941 жылы мұнда 128 мың центнер сазан ауланды. Балқаш көлі бұл бағалы да қажетті балықты өндіру жөнінен Қазақстан бойынша жетекші роль атқарды.

Балқашқа сазан балығы кездейсоқ тарады. 1905 жылы диірменші Ф.Богдановтың тоғанындағы платинаны су тасқыны бұзып кетті. Мұнда ол Үлкен Алматы өзенінің бір тармағы арқылы Шу өзенінен әкелініп, жіберілген сазан балықтар өсіретін. Тоғандағы барлық балық Іле өзеніне өтіп кетті, ал 1910 жылы олар Балқашқа да жетті. 1915 жылдан бастап сазан көлде кәсіптік маңыз ала бастайды. Ал 1939 жылдан ол мұндағы басты балық қорына айналды. Сол жылы көлден 20 мың центнер, 1931 жылы - 84 мың, ал 1932 жылы - 108 мың центнер сазан ауланды. Сазан Балқашта өзіне қолайлы жағдай тапты. Кейде тіпті салмағы 18 килограммға дейін жететін сазандар ұсталып жүрді. Сәуір айының өзінде суы тез жылып үлгеретін қамыс-құрақты таяз суларға уылдырық шашуға сазандар көптеп үйіріледі. Бірақ сазанның уылдырық шашатын негізгі орны - Іле өзенінің кең атырауы.