Баскілер

Баск
Euskaldunak
Ең көп таралған аймақтар
Испания	2,3 млн.
Франция	230 000
Аргентина	3 млн.
Чили	4,5 млн.
Мексика	2,5 млн.
Куба	1,5 млн.
Бразилия	1 млн.
Тілдері
испан тілі, француз тілі, баск тілі
Діні
католицизм

Баскілер (баск Euskaldunak, ис. Vascos, фр. Basques) — Испанияның солтүстігінде және Францияның оңтүстік-батысында Баск жерлерін мекендейтін халық. Жалпы саны 2,5 млн. адам.

Автоэтнонимі

Васко («баск») сөзі латынның «uasco» сөзінен шыққан (- n негізі, жанама васкон, көпше - васкон) — Римге дейінгі және римдік кезеңде Испанияның Баск елінде өмір сүрген ежелгі васкон халқының атауы.

Эндоэтнонимі

Испанша — «Vascos»; французша — «Basques»; ағылшынша — «Basques»; каталанша — «Bascos»; немісше — «Basken»; италянша — «Baschi»; голландша — «Basken»; португалша — «Bascos»; румынша — «Basci»; түрікше — «Basklar»; орысша — «Баски»; белорусша — «Баскі»; украинша — «Баски»; валлийша — «Basgiaid»; норвегше — «Baskere»; галисийша — «Vascos».

Этнонимі

Кей аңыздарда бұлар аман қалған атланттардың ұрпақтары деген аңыздар бар. Кейбір тарихшылар оларды 3,5 мың жыл бұрын Кавказдан келген және грузиндермен ортақ шыққан деп болжайды. Баскілер Еуропаға кроманьондармен бірге келді деген гипотеза бар. Кейбір зерттеушілер баскілерді Еуропаның солтүстігінде біздің эрамызға дейінгі 8 мың жылдай өмір сүрген тайпалардың ұрпақтары деп санайды.

Нәсілі

Олар ірі европеоид нәсілінің үнді-жерорта теңізі тобына жатады.

Сырт келбеті

Сыртқы ерекшеліктері:

• Биіктігі: орташа
• Дене бітімі: қалыпты
• Шаштың түсі: қоңыр
• Шаш құрылымы: түзу
• Көздің түсі: қоңыр/ашық аралас/көк
• Көз саңылауының көлбеуі: көлденең
• Тері түсі: ашық күңгірт
• Қас пішіні: түзу
• Еріннің қалыңдығы: жұқа
• Мұрын түбі: жоғары
• Бет сүйектерінің ені: тар
• Жақ пішіні: тар
• Маңдай пішіні: тік
• Маңдай биіктігі: жоғары.

Испан баскілері мезоцефалиялық (орташа цефалиялық индекс 78), ал француз баскілері суббрахицефалиялық (орташа индекс шамамен 82). Баскілер – орташа бойлы адамдар (Испанияда орташа бойы 164 см, Францияда 166 см).

Тілі

Баск тілі

Баск, испан, француз, тілдерінде (заң жүзінде қабылданған) сөйлейді. Жазуы латын әліпбиіне негізделген. Баск тілі немесе эускара (эускара) оқшауланған палео тілдеріне жатады. Жалпы теорияға сәйкес, ол басқа топтармен байланысы жоқ тәуелсіз тіл.

Жазуы

Бірнеше ғасырлар бойы баск тілінде стандартты орфография болған жоқ, Роман тілдерінің емле ережелері жиі қолданылды. 1964 жылы Корольдік Баск тілі академиясы (Euskaltzaindia) жаңа, нормаланған орфографияны ұсынды, ол қазір барлық жерде дерлік қолданылады.

Латын графикасына негізделген қазіргі жазуы:
Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll LLll Mm Nn Ññ Oo Pp Qq Rr RRrr Ss Tt TSts TXtx TZtz Uu Vv Ww Xx Yy Zz

Діні

Баскілер өте діндар және дінге сенушілердің көбі — католиктер. Ал 18-ші және 19-шы ғасырдың басына дейін бұл адамдар пұтқа табынушылық көзқарастарды ұстанды және бүгінгі күнге дейін олардың өмірінде дәстүрлі сенімге көзқарастар бар. Соңғы жылдары шіркеудің тарихы төмендеді. Қазіргі уақытта, қоғамдық сауалнамаға сәйкес, баскілердің 50% -дан сәл астамы құдайға сенетінін айтады, ал қалғандары агностик немесе атеист. Дінге жас ұрпақ арасында скептицизм (күдікпен қарайтын) айтарлықтай өсуде, ал аға буын дінге көбірек сенеді. 2012 жылы өздерін католик деп санайтын баскілердің үлесі 58,6% құрады, 24,6% дінге сенбейтін және 12,3% баскілер атеистер болды.

Негізгі қоныстану аймағы және халқы

Баск халықтары Испания территориясында – Наварра, Гипускоа, Бискай, Алава провинцияларында, сонымен қатар Франция территориясында – Атлантикалық Пиреней департаментінде тұрады. Испаниядағы баскілер саны 2008 жылы 2360 мың адам, Францияда шамамен 230 мың адам деп бағаланады. Баскілердің ұрпақтары Аргентинада (3 млн адам), Чилиде (4,5 млн адамға дейін), Мексикада (2,5 млн адамға), Кубада (1,5 млн адамға дейін), Бразилияда (1 млн адамға), АҚШ-та және т.б. басқа елдерде тұрады.

Тарихы

Басклердің арғы тектері — васкон, вардул, каристи тайпалары. Орта ғасырларда солтүстік бөлігі Франция, оңтүстігіндегілер Кастилия ықпалында болғанымен, өздерінің әдет-ғұрпын, дәстүрін, тілін, мәдениетін сақтап қалды. Рим билігі кезінде олар өз тілдерін сақтай отырып, романизацияға қарсы тұрды.

16 ғасырдағы аға баск әйелдері

Үнемі жаулап алушыларға қарсы тұруға мәжбүр болған (орта ғасырда солтүстік басктар Францияның, оңтүстігі - Кастилияның саяси ықпалы аймағында болды), басктлер азаттық күреске ықпал еткен көптеген қауымдық дәстүрлерді сақтап қалды.

XIX ғасырдың аяғында Испанияда үлкен ауқымға жеткен басклердің ұлттық қозғалысы қалыптасты. Республикалық Испанияда үш провинция кіретін Баск елі (Наваррасыз) автономияға ие болды (1936-37). 1940-1950 жылдары испанизация күшейе түсті. Баск еліне Испанияның басқа аудандарынан жүздеген мың қоныс аударушылардың келуінің арқасында өнеркәсіпте жұмыс істеу үшін испан тілді элемент күшейе түсті.

1960-1970 жылдары туған жердің мәдениеті мен тарихына қызығушылық күрт өсті, жеке баск тіліндегі мектептер тез тарай бастады. 1970-ші жылдары оны бұқаралық ақпарат құралдары қолдана бастады. 1970-1980 жылдардың тоғысында Баск елі, одан кейін Наварра автономиялық мәртебеге ие болды.

Кәсібі

Негізгі ауыл шаруашылығы дақылы жүгері (баскілер оны Еуропада алғашқылардың бірі болып игерген), бау-бақша, жүзім шаруашылығы, мал шаруашылығы дамыған, ал ертеде теңіз балық аулау, кит аулау, кеме қатынасы дамыған. Баскілер балық аулап қана қоймай, киттерді де аулаған. XII ғасырға қарай бұл сауда олар үшін ең маңыздыларының біріне айналды. Бастапқыда кит аулаушылар Бискай шығанағын игеріп, олар теңізге жақсы көрінетін жағалау бойына мұнаралар тұрғызды. Су бетінде кит байқалған бойда аңшылар қайықтарға тиеліп, олжаға қарай жүзді. XIV ғасырдан бастап баскілер Британ аралдарының айналасындағы суларды игерді, ал екі ғасырдан кейін балық аулау географиясы одан да кеңейе түсті: кит аулаушылар Исландия мен Ньюфаундленд жағалауларына жетті. Бүгінде олардың қатысуы ХХ ғасырда Солтүстік Америкада табылған кемелердің қалдықтарымен, сондай-ақ Сент-Пьер Мен Микелон архипелагының Елтаңбасымен еске түседі, оның элементі Баск елінің туы болды.

Баск халқының ең танымал халықтық қолөнерінің бірі - дәстүрлі қолөнер бұйымдарын жасау. Баскілер былғарыдан, ағаштан, металдан және басқа материалдардан зергерлік бұйымдар жасауды біледі. Олар сондай-ақ киім, кілем және үй декоры сияқты әдемі тоқылған бұйымдарды жасап, тоқу шеберлігімен танымал.

Тұрмыс салты

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Наварраның солтүстігіндегі баскілер үйі

Баск қонысының шашыраңқы түрде келеді. Екі немесе үш қабатты, толығымен немесе ішінара тастан жасалған, көбінесе әктелген және балкондармен, жабық галереялармен және карниздермен безендірілген, төбесі (кейде өте тік) шифер немесе плиткамен жабылған. Жоғарғы қабаттарда тұрғын үй және қосалқы бөлмелер бар.

Дәстүрлі киімдері

Ұлттық киім тұтастай күнделікті қолданыстан шығып қалды. Оны тек халықтық мерекелерде, дәстүрлі карнавалдарда көруге болады. Қоныстарына байланысты ұлттық киім үлгілері де әр түрлі. Наваррада әйелдер алтын, күміс жіптермен тігілген қысқа қара күртеше, көгілдір көйлек киіп, мойындарына алтын, күміс алқа-моншақтар, бастарына жібек бант тағады. Қыздары жеңі кең ақ көйлектің сыртынан қынама белтартқыш киеді. Ер адамдары балағы тізелікке жететін қысқа қара шалбар, күміс түймелі күртеше, қысқа жүн шұлық, былғарыдан тігілген кебіс киеді.

Баскілердің бас киімі көптеген еуропалық елдердегідей: қара, көк, қызыл немесе ақ түсті матадан жасалған жалпақ берет (боина). Беретті кішкентай ұлдардан бастап үлкендерге дейін барлық ер адамдар дәстүрлі костюммен де, күртешелермен де үйлестіре киеді. Испанияда ерлер мен әйелдерге альпаргаттар аяқ киім ретінде жиі қолданылады. Баск әйелдерінің дәстүрлі бас киімі - ақ орамал. XVIII ғасырға дейін жас әйелдер әртүрлі және өте сәнді стильдегі шалма түрінде ақ материалдың бір бөлігін бастарына ораған. Қазіргі уақытта орамалдың түйіні бастың артқы жағында, маңдайда немесе иек астында бекітіледі, ал артқы ұшы арқаға еркін ілінеді. Сырт киімдердің көне үлгілері, дөрекі жүн матадан, қой немесе ешкі терісінен тігілген киімдер, әсіресе бақташылар арасында сақталған.

Дәстүрлі тағамдары

Баск асханасының ерекшелігі Испания мен Францияның тағамдарының дәстүрлерінің үйлесуі болып табылады. Баск тағамдары балық тағамдары мен теңіз өнімдерінен жасалған тағамдарға негізделген. Еттен, сиыр еті шошқа етіне қарағанда жиі тұтынылады. Баск асханасының рецепттерінде шөптер мен хош иісті дәмдеуіштер қалыпты қолданылуы бар.

Мармитако - балықтан жасалған тағам

Дәстүрлі Баск тағамдары бидай мен жүгері нанынан, сүттен, қой ірімшігінен, шошқа етінен жасалған түрлі тағамдардан тұрды. Бұрышпен мол дәмдеуіштермен көкөніс қоспаларын дайындайды. Баск елінің аумағында өндірілетін және өсетін кейбір өнімдер мен азық-түлік шикізаты негізінен өз аймақтарында кең таралған. Мәселен, Баск тағамдарын дайындауда Толоса қара бұршақтары, Орозко хоризо шұжығы, Идиасабал қой ірімшігі, Герника жасыл бұрышы, теңіз ұлулары, Гетариядан құрғақ ақ шарап және Байонна шөп ликері.

Дәстүрлі баск рецептері теңіз өнімдеріне бай. Мұнда олар сарымсақ пен чили бұрышымен қуырылған жыланбалықтан тұратын Ангулас деп аталатын тағам дайындайды. Өз шырынындағы трескадан немесе паприка қосылған тұздықтағы бискей стиліндегі треска, «Сия» соусындағы кеспе балық өте дәмді болып келеді. Тәтті Баск тағамдарынан ешкі сүтінен жасалған десертті (Куажада), қамырға, кілегейге және карамельге негізделген тәтті Гоксу десертін атап айтуға болады. Сусындардан ең көп таралғаны - алма сидрі.

Фольклоры

Баск фольклоры - бұл халықтың тарихын, мәдениетін және дәстүрін көрсететін ерекше және бай мұра.
Баск фольклорында көптеген дәстүрлер, әдет-ғұрыптар мен нанымдар бар. Ең танымалдарының бірі - жыл сайын Памплона қаласында өтетін Сан-Фермин фестивалі. Бұл мерекеде адамдар өгіздерден қала көшелерімен жүгіреді, бұл ерлік пен батылдықтың белгісі.

Баск фольклорында би мен музыка да маңызды орын алады. Мысалы, триструны баск аспабының сүйемелдеуімен орындалатын арагон биі. Баск фольклорының ең қызықты элементтерінің бірі - мифтер мен аңыздар. «Мачичеро» туралы аңызда тауда өмір сүріп, адамдарға көмектесетін тіршілік иесі туралы айтылады. Сондай-ақ баск фольклорында Рождествоны тойлауға байланысты әдет-ғұрыптар маңызды орын алады. Мысалы, «Агуаз» дәстүрінде балалардың үй-үйді аралап, ән шырқап, оның орнына тәттілер мен сыйлықтар алуы.

Танымал тұлғалары

1 қатар: III Санчо, Хуан Себастьян Элькано, Игнатий де Лойола, Франциск Ксаверий, Лопе де Агирре, Фаусто Эльхуяр 2-ші қатар: Томас де Сумалакарреги, Арно Мишель д’Аббади, Хулиан Гайарре, Пабло Сарасате, Пио Бароха, Рене Кассен 3-ші қатар: Хорхе Отейса, Пит Сенарруса, Эдуардо Чиллида, Долорес Ибаррури, Джон Гараменди, Бернардо Ачага 4-ші қатар: Леопольд Эйартц, Мигель Индурайн, Хосе Мария Оласабаль, Эдурне Пасабан, Иманоль Аринордоки, Хаби Алонсо

• III Санчо — 1004 жылдан бастап 1035 жылға дейін Наварра елінің патшасы.
• Хуан Себастьян Элькано — испандық теңізші, баск отбасында туған.
• Игнатий де Лойола — Рим-католиктік әулие, иезуит орденінің негізін қалаушы, Баск елінде туған.
• Франциск Ксаверий — католиктік әулие және миссионер.
• Лопе де Агирре — конкистадор, Баск елінде туған.
• Фаусто Эльхуяр — испан химигі, француз тектес баск.
• Томас де Сумалакарреги — испан карлистерінің жетекшісі.
• Арно Мишель д’Аббади — франциялық зерттеуші, географ, этнолог, лингвист және астроном, әке жағынан баскілік.
• Хулиан Гайарре — испандық опера әншісі (тенор).
• Пабло Сарасате — испандық скрипкашы және композитор.
• Пио Бароха — испан жазушысы, романист.
• Рене Кассен — француз заңгері және қоғам қайраткері.
• Хорхе Отейса — испан (баск) мүсіншісі.
• Пит Сенарруса — саясаткер, Айдахо штатының Мемлекеттік хатшысы, баск иммигранттарының ұлы.
• Эдуардо Чиллида — испан (баск) мүсіншісі.
• Долорес Ибаррури — испан және халықаралық жұмысшы қозғалысының қайраткері.
• Джон Гараменди — американдық кәсіпкер, саясаткер және Демократиялық партияның мүшесі.
• Бернардо Ачага — баск жазушысы, қазіргі баск әдебиетінің ең ірі өкілі.
• Леопольд Эйартц — француз ғарышкері - CNES зерттеушісі.
• Мигель Индурайн — испаниялық велосипедші.
• Хосе Мария Оласабаль — баскілік кәсіби гольф ойыншысы (Испания).
• Эдурне Пасабан — испандық альпинист.
• Иманоль Аринордоки — баск тектес француз регби ойыншысы.
• Хаби Алонсо — испан кәсіби футболшысы.

Бейнетаспалар

• https://yandex.kz/video/preview/7797580813337167507 Баскілердің – шығу тегі, өзіндік ерекшелігі және гетерогенділігі. Генетикалық тарих
• https://yandex.kz/video/preview/6288870147910365739 Баскілер кімдер?
• https://yandex.kz/video/preview/17119406873085756185 Баскілер кімдер?
• https://yandex.kz/video/preview/12826177504752884918 Баскілер — әлемдегі шағын халықтар. Баск елі
• https://yandex.kz/video/preview/10730744349383295581 Баск елі. Оңтүстік-Шығыс Франция.

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Баскілер