Батыс Қазақстан облысының халқы

Батыс Қазақстан облысының халқы

Халқы

Қазіргі Батыс Қазақстан облысының территориясын ерте дәуірлерден қазақ халқының құрамына кіретін Кіші жүз ұлысы, соның ішінде Байұлы, Жетіру тай па бірлестіктері, сондай-ақ Әлімұлының кейбір рулары жайлады. Байырғы тұрғындар негізінен мал бағып, егін егумен айналысты. Ел билеушілердің алауыздығы мен бақталастығы салдарынан өлемге айбынын асырған Алтын Орда құлап, Ноғай ордасы ыдырағаннан кейін өлкеге жатжүрттықтар келе бастады. 16 ғ-дың орта шенінде Ресейде жерсіз, көсіпсіз қалып, қаңғып жүрген 14 еркін қауымдастықтар мен қарақшы топтар Жайық бойына жетіп, құнарлы жерлерге қоныстана бастады.

Ресей империясының әкімшілік-реформасы

Үш ғасырға созылған Ресейдің отарлау саясатының негізінде өлкенің демографиялық бет-бейнесі өзгеріп, байырғы тұрғындар — қазақ ұлты экономикалық- әлеуметтік қысымшылыққа ұшырады, құнарлы қоныстарынан шөл-шөлейтті аудандарға ығыстырылды. Әсіресе 19 ғ-дың 2-жартысындағы Ресей империясының әкімшілік-реформасының нәтижесінде дәстүрлі саяси- билік еркіндігінен айырылып, отар елге айналған қазақ өлкесіне, Батыс Қазақстан облысына орыс жөне украин шаруалары ағыла бастады. 1871 жылғы халық санағы бойынша облыс жеріндегі қазақтардың үлесі 71,3%, орыстар 24,9% болды. 1897 ж. облыс тұрғындарының жалпы саны 678,1 мың адамға, Орал қаласы бойынша 45,5 мың адамға жеткен. Саяси-әлеуметтік құқылары қорғаусыз қалған қазақтардың ұлттық мүдделері ескерілмей, ғасырлар бойы қоныс тепкен мекендерінен күшпен қуылды. Орыс әкімшілігінің озбырлығына қарсы шығып, қару көтерген бірнеше ұлт-азаттық көтеріліс аяғы қанға боялып тынды. 1890 жылдың соңында 100 мыңнан астам қазақ құнарлы жайылымдарынан айырылып, облыстың оңтүстігіндегі қуаң далаға көшті. Босаған жердің бәріне келімсек орыстар ие болды. Ресей мемлекетінің озбырлықпен отарлау әрекетінің (ұлт-азаттық көтерілістерді аяусыз басып-жаншуы, атамекенінен күштеп көшіру, т.б.), сондай-ақ Кеңес өкіметінің асыра сілтеу саясатының (мал-мүлікті тәркілеу, жаппай ұжымдастыру, аштыққа ұшырату, саяси қуғындау, т.б.) салдарынан облыс тұрғындарының, соның ішінде қазақтардың саны өсудің орнына ұдайы кеміп отырған. Мысалы, 1920 ж. облыс халқы 500,5 мың, 1926 ж. — 525,2 мың (соның ішінде қазақтар — 360436, орыстар - 107243 адам) болса, 1937 ж. осы көрсеткіш 325 мың адамға кеміп кеткен; яғни, 11 жыл ішінде жергілікті тұрғындардың жалпы саны 200 мыңға азайған. Бұл ахуал 1970-жылдарға дейін сақталып келді. 1920 жылмен салыстырғанда 1959 ж. облыс тұрғындарының саны 23,8%-ке, қазақтар саны 43,1%-ке кеміген. Сөйте тұра, осы жылдар аралығында облыстағы орыстардың жалпы саны 8,8%-ке артты. 50-жылдардың ортасынан бастап қала тұрғындарының саны көбейе бастады. Оған халықтың тұрмысқа қолайлы қалалық жерлерге қоныс аударуы әсер етті. 60-жылдарға дейін ауыл тұрғындарының саны кеми берді.

Тың және тыңайған жерлерді игеру

Тың және тыңайған жерлерді игеру кезінде ауыл тұрғындары аздап көбейгенімен, 70-жылдары қайтадан азайып кетті. Қала халқының механикалық өсімінің негізгі бөлігін ауылдан келгендер құрады. Бұл үрдіс әлі жалғасуда. 1920 ж. облыстағы қала тұрғындарының үлес салмағы 9,9% болса, 1992 ж. бұл көрсеткіш 35,7%-ке (Ақсай ) жетті. Жалпы, облыс тұрғындары көп ұлтты. Мұнда қазақтармен, орыстармен қатар өзге ұлт өкілдері - украиндар, белорустар, татарлар, немістер, т.б. тұрып жатыр. 1999 ж. халық санағының мәліметі бойынша жергілікті тұрғындардың 64,9%-ін қазақтар, 28,1%-ін орыстар құрайтындығы анықталды. қазақтар негізінен облыстың оңтүстік Ауданы 20-ғасыр басына дейін облыс аумағындағы халық тың үдайы өсу көрсеткіші де, сондай-ақ өлім-жітімі де жоғары деңгейде болды. Бұл жағдай 1940 жылға дейін сақталды, кейінгі кезеңдерде ахуал біршама жақсарып, әсіресе оңтүстік аудандарда (Қаратөбе, Ақжайық, Казталов) халық тың үдайы өсімі жоғарылады, бірақ Теректі, Зеленов, т.б. аудандары мен облыс орталығында әлі төмендеу. 50-жылдардағы туу коэффициентінің төмендеуі де халық тың табиғи өсуіне елеулі түрде кері әсерін тигізді. Жалпы облыста ер адамдардан әйелдердің саны басым. Некеге отырушылар қатары жыл сайын кеми түсуде. Облыстағы 170792 отбасының 49,9%-і - қалада, 50,4%-і ауылдық жерлерде тұрады. Орта есеппен әр отбасыңда — 4 адам, ал қалада — 3,4; Сырым, Казталов, Қаратөбе, Ақжайық, Бөкей ордасы аудандарында 5 адамнан бар. Облыс бойынша жалпы отбасылардың 21,4%-і — 2 адамнан, 21,9%-і - 3, 25,1%-і - 4, ал 1,0%-і 10 адамнан құралған. 1999 ж. 3130 жұп некелескен, яғни бұл әрбір 1000 адамның 5,0-і үйленіп, тұрмыс құрды деген сөз; сондай-ақ нақ осы мезгілде 759 жұп (яғни әр 1000 адамның 1,23-і) ажырасқан. Соңғы мәліметтер бойынша облыста 100 жасқа жеткен, одан да асқан 24 адам бар.

Олар Орал қаласында (8 адам), Бөрлі (3), Жәнібек (2), Казталов (6), Қаратөбе (1), Сырым (1), Теректі (3) аудандарында өмір сүреді. Облыс тұрғындарының орташа орналасу тығыздығы 1 км²-ге 4,0 адамнан келеді. Облыстың солтүстік аймақтарында халықтың саны көп әрі тығызырақ қоныстанған. Ал табиғат жағдайы қолайсыз, бірыңғай мал шаруашылығымен айналысатын оңтүстіктегі шөлейтті аудандарда тұрғындар саны аз әрі сиректеу орналасқан. Облыс тұрғындарының білім деңгейін көтеру мәселесіне тұрақты қамқорлық жасалған. 19 ғ-дың аяғында облыста сауат ашып, арнаулы білім алғандар 10% шамасында болған. Қазіргі таңда Мұнда базалық әмбебап білім беретін 1 университет және бірнеше жоғ. оқу орнының жергілікті бөлімдері, 11 арнаулы білім ошағы, 21 кәсіптік мектеп, 524 жалпы білім беру орындары жұмыс істейді.