Башқұртстан өзендері
Башқұртстан өзендері — Башқұртстан Республикасының аумағынан өтетін барлық өзендердің жиынтығы. Башқұртстанның өзен желісі жалпы ұзындығы 57 366 км (өзен желісінің тығыздығы 0,4 км/км2) шамамен 12 725 өзеннен тұрады, олардың көпшілігі кіші өзендер мен бұлақтарға жатады.[1]
Жалпы сипаттама[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Башқұртстан Республиканың өзендері негізінен екі өзен бассейніне жатады - Еділ (Кама) және Жайық. Тек Республиканың солтүстік-шығысындағы кішігірім өзендердің бір бөлігі ғана-Уй, оның жоғарғы салалары Миасс және басқалары -Обь бассейніне жатады.
Башқұртстанда ірі өзендерден (ұз.500-1000 км)-4, орташа өзендерден (ұз.100-500 км)-24, кіші өзендерден (ұз.25-100 км) - 214 және ең ұсақ өзендерден (ұз.10-25 км) - 12 483 барлығы 12 725 ірілі-ұсақты өзендер бар.[2] Мұндағы өзендер ағыны суға толы, өйткені республика аумағында жерасты көздері көп. Ақеділ, Уфа, Сакмара, Ай өзендері жылдам ағынымен ерекшеленеді.[3]
Башқұртстан Республикасы өзендерінің тізімі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Абуляисова, Әуешлі, Агыр, Азяк, Аир, Ай, Айдос, Айдырля, Акберда, Ақеділ, Алмаз, Алакуян, Алла-Елга, Альягыш, Амамбайка Амзя, Ангелька Ар, Арганча, Арий, Аргайда, Арганча, Аргауз, Ардегель, Арема, Арлык, Артя, Арша, Аршаглы-Аят, Асакты, Аскин, Аскинка, Аскиш, Аслиудряк, Ассель, Атавка, Атер, Атиш, Аткус, Атлегач, Атняшь-Язы, Атыш, Атя, Аургазы, Ахрап, Ачит, Аша, Ашаеш, Ашкадар, Аят
Ба-Су, Базарбай, База, Базлык, Байки, Сүйіндіка тармағы)|Байтук, Балышлы, Барал, Барибановка, Бармыш, Барракал, Барсук, Барышан, Баская, Баткак, Башки, Баяз, Баяк Бедярыш, Бейда, Сүйіндіка тармағы)|Безымянка, Белекес, Беляк, Белянка, Бердяш, Березяк, Березовка, Беркут, Берсианка, Бетнутобе, Бетеря, Бзяк, Бизгинды, Бидюльга, Бизяр, Бирся, Бирь, Бисерть, Бишинды, Биявашка, Бозбие, Бракалтиле, Бриш, Бретяк, Бриш, Бөрілі, Буганак, Будум, Буенда, Бузавлык, Буй, Буланка, Бурля, Бурминка, Бурна, Бюйды
Варяш, Воровская, Василга, Вояда
.jpg)
Гадяшка, Гарейка, Глазунов, Гондырка, Греховка, Громотуха, Гүмбей, Гусар, Гучунга
Дарывды, Дема, Дергамыш, Джуса, Дуванейка Дымка
Евбаза, Еманз-Елга, Емашла, Емашка, Ералка, Жеранағаш, Ермыш
Жаланда, Жаман-Акжар, Жоғарғы Биянка, Жоғарғы Гусиха, Жоғарғы Миня, Жоғарғы Тоғызақ, Жульдыбай
Земзя, Зигаза, Зиган, Зилаи, Зилаир, Зилим, Зингейка, Зириклы
Иволга, Игишлы, Идяш, Ижболдинка, Изяк, Изяшка, Ик, Икинь, Икстимер, Илыу, Илек, Ильяска, Имай, Иматка, Индышняя, Инзер, Иняк, Иргизла, Иртюбяк, Искуш, Ишля, Ишменька
Казмаш, Кага, Казьба, Казияз, Каинда, Кайберда, Кайрак, Кайрахта, Калатмыш, Калгасау, Калмычиха, Калмия, Калмыш, Калтаса, Калышта, Каменная, Каморза, Камсарка, Қамысөзек, Кана, Кандыбулак, Караганка, Сүйіндіка тармағы)|Караганка, Карагола, Каракулька, Каранелга, Карамала, Карауй, Карашор, Каршинка, Касамаевка, Кенчурка, Кизникей, Кизяташ, Кизяк, Кизяташ, Кипчак, Кирса, Киряба, Кисеик, Кисканышта, Китайка, Киязы, Клы, Кобылиха, Козя, Кокай, Кокпектысай, Колослей, Коряжный Дол, Кіші Қосжылға, Кошелевка, Крака, Краснохты, Крепостной Зилаир, Кривля, Крутобережка, Круш, Крыкла, Куба, Қуалат, Куваш, Куганак, Кужа, Кулсугады, Кулутайка, Кульберда, Кульмоста, Куляж, Кумустобе, Кунгак, Кундряк, Кундуруш, Кунь, Купченей, Купырка, Курасан, Курга, Курган, Кургаш, Куркатау, Курсак, Курт, Куруды, Куруил, Курязя, Курыгас, Куряк, Кусагазы, Кусейка, Куткура, Куткурка, Кутырды, Кутмас, Куштумга, Кушу-Елга, Куянсак, Кызыл-Яр, Кынгыр Лемеза, Кышиндык, Кіші Айгыр, Кіші Арметка, Кіші Бардзяул, Кіші Березяк, Кіші Бұзаулық, Кіші Изяк, Кіші Ик, Кіші Инзер, Кіші Иняк, Кіші Казмаш, Кіші Калагаза, Кіші Караганка, Кіші Катав, Кіші Қызыл, Кіші Кудаш, Кіші Кузелга, Кіші Курга, Кіші Кутюм, Кіші Кухтур, Кіші Куюргаза, Кіші Майгашта Кіші Нугуш, Кіші ОгРез, Кіші Реват, Кіші Садка, Кіші Сим, Кіші Сурень, Кіші Сюрюнзяк, Кіші Удряк, Кіші Тусту, Кіші Уртазымка, Кіші Ускалык, Кіші Шишеняк, Кіші Югуш, Қайрақты, Сүйіндіка тармағы)|Қарабұтақ, Қарағай, Қарағайлы, Қараталдыәйет, Қиыр Улядка, Құрғақ Амамбайка,Құрғақ Буенда, Құрғақ Каморза
Лазарга, Лакташ, Латыш, Лемеза, Леун Леуза, Лобовка
Мага, Магаш, Мазара, Мақан, Малаж, Малоюз, Мамонда, Манаир, Мандесарка, Маниска, Мань-елга, Маньязы, Маратбай, Марфа, Масаль, Маскара, Маш, Мата, Маты, Медянка, Межевка, Мекатевли, Мелекас, Мелеуз, Мендим, Менеуз, Меседа, Месек-Елга, Миасс, Миндяк, Миниште, Минка, Миселя, Мияки, Могок, Мокрый Кызыл, Мочаги, Мрясимка, Мунча
Нази, Нарка, Накас, Наси, Нерестовка, Нила, Новь, Нугуш, Нукат, Нязя
ОгРез, Ока, Ортаңғы Гусиха, Орья, Осейка, Ошья, Өзен Уса
Пизь, Плотнная, Погорелка, Подсулок, Полуденка, Полуденный Бардым, Поша, Прорва, Пут
Рассыпная, Рау, Ревдель, Реветь, Ржавка, Ря, Рез, Рясток, Ряузяк
Сабарда, Саваказка, Савалда, Салдыбаш, Сайылмыш, Сангра, Савляш, Сакмара, Сапсал, Сарагы, Сарана, Сарва, Сарга, Саргай, Саргая, Сарс, Сарыш, Сарыяз, Сасыксай, Сатубалба, Севады, Седяк, Седяшка, Селеук, Семибратская, Сенная, Сергази, Сибирган, Сикася, Сикильда, Сикиязик, Сикиязка, Сильда, Сим, Симбаш, Симгаза, Симка, Сияк, Сказ, Скимка, Скуба, Слак, Соколка, Солодянка, Солончанка, Солтүстік Барышан, Сорва, Сосновка, Средний Тогызак, Средний Удряк, Стерля, Стивинзя, Субутак, Суваняк, Сувлыозек, Суммеля, Суран, Шортанөзек, Сүйіндік, Сухайля, Суховилялка, Сухой Ключ, Сухой Сарана, Сухой Сарс, Сухоляд, Сухояж, Сухоязы, Суя, Суяска, Сырая Кирзя, Сырая Сарга, Сюльзи, Сюнь, Сюнда, Сюрюнзяк
Табуска, Табылгашты, ТӘуешлі, Тавла, Тай-Маништы, Тайрук, Тайсара, Такаты, Такелга, Таксабай, Талбаза, Тана, Таналык, Танкал, Тарказы, Тарлау, Тарша, Таушка, Ташла, Ташлыкуль-Елгасы, Текаль, Тельгаза, Теляк, Темир-Зингейка, Теплая (Каменка тармағы), Тесткан, Тесяк, Тибиль, Тига, Тимиркуна, Тирлян, Тогызак, Токарь, Тончак, Топкая, Топкий, Трунок, Тор, Тошкурка, Тугустемир, Туембетка, Туз, Тулубай, Торат, Турсагали, Туруш, Туялас, Тыгык, Тыхтем, Тюй, Тюльгаза, Тюльмень, Тюлюк, Тюлянь, Тюрюш, Тюш, Тятер, Төменгі Биянка, Төменгі Гусиха, Төменгі Миня, Төменгі Солодянка
Уза, Узельга, Узень, Узян, Уй, Уйа, Ук, Улуир, Улу-Теляк Уман-гора, Упуда, Урада, Ураим, Урал, Үрген, Ургутеляк, Урдаза, Урды (өзен), Урляда, Урманташла, Урмикеевка, Урмия, Урпек, Уртаир, Урташ, Урускискен, Уршак, Урюк, Урюш, Усть-Канда, Ут, Утяганка, Утяшта
Үлкен Азавда, Үлкен Авзян, Үлкен Авияр, Үлкен Азям, Үлкен Айжерган, Үлкен Арметка, Үлкен Арша, Үлкен Атиг, Үлкен Аюш, Үлкен Бадажи, Үлкен Бардзяул, Үлкен Бердяш, Үлкен Бузавлык, Үлкен Изяк, Үлкен Ик, Үлкен Инзер, Үлкен Ирмиз, Үлкен Казамаш, Үлкен Казмаш, Үлкен Калагаза, Үлкен Калмак, Үлкен Караганка, Үлкен Кидаш, Үлкен Қызыл, Үлкен Кудаш, Үлкен Кузелга Үлкен Кудашка, Үлкен Кургаш, Үлкен Кутюм, Үлкен Куюргаза, Үлкен Наязды, Үлкен Нугуш, Үлкен Реват, Үлкен Сатка, Үлкен Сүрем, Үлкен Сык, Үлкен Телемез, Үлкен Удряк, Үлкен Уйжуиха, Үлкен Ургала, Үлкен Уртазымка, Үлкен Услаган, Үлкен Ускалык, Үлкен Шанк, Үлкен Шар, Үлкен Шишеняк, Үлкен Шунут, Үлкен Юшатырь,
Чад, Чека, Чекалда, Чернояс, Черный Атиг, Чигишан,Чулаксай
Шагарка, Шадыгай, Шаменка, Шарама, Шардалы, Шардатма, Шароварка, Шартымка, Шигая, Шида, Шокурка, Шолман, Шуй, Шура
Юва, Югуш, Юкали, Юмоза, Юрмаш, Юрмыс
Якши-Акжар, ЯлшанкаЯм-Елга, Яман-Зелга, Ямская, Янаулка, Йангел, Янгиз, Яндырка, Ярош-Елга
1-ші Шумга, 2-ші Ашкарка, 2-ші Мақан, 2-ші Шумга, 3-ші Кукруй, 3-ші Мақан[4],[5]
Башқұртстанның ең ірі 10 өзені туралы ақпарат[өңдеу | қайнарын өңдеу]
| Орысша атауы | Башқұртша атауы | Ұзындығы, км | Бассейн ауданы, км² |
|---|---|---|---|
| Белая (Агидель) | Ағиҙел | 1430 | 142 000 |
| Ик (приток Камы) | Ыҡ | 571 (450) | 18 100 |
| Дёма | Дим (Күгиҙел) | 535 (420) | 12 800 |
| Уфа (Караидель) | Өфө (Ҡариҙел) | 918 (390) | 53 100 |
| Сакмара | Һаҡмар | 760 (348) | 30 400 (5940) |
| Инзер | Инйәр | 307 | 5380 |
| Ай | Әй | 571 (278) | 15 000 |
| Быстрый Танып | Тере Танып | 345 | 7560 |
| Большой Ик (приток Сакмары) | Оло Эйек | 341 (256) | 7670 |
| Нугуш | Нөгөш | 235 | 3820 |
Туристік маңызы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Нугуш өзені — туристер үшін сүйікті орын, онда рафтинг үнемі өткізіліп тұрады. Өзен бойы ерекше ландшафттарға, әсем сарқырамаларды тамашалауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, әдемі тастар, орманды жартастар және қараусыз қалған ауылдар бар. 1967 жылы өзенде «Башқұртстан» ұлттық паркінің құрамына кіретін су қоймасы пайда болды. Өзен ағысының жоғарғы бөліктері «Шульган-Таш» деп аталатын тағы бір қорықтың аумағы арқылы өтеді.
Үлкен Ик өзені — Мурадымовск шатқалы арқылы ағып өтеді, сол жерде аттас табиғи саябақ бар. Өзенде көптеген балық түрлері бар, ол жер әуесқой балықшылар арасында өте танымал. Сондай-ақ, экстремалды әуесқойлар бұл су айдынын спорттық рафтингке ойынымен ұнатады.
Инзер өзені — рафтингті ұйымдастыруға арналған тамаша орын: көптеген кедергілер мен тастар бар. Сонымен қатар Қызғылт тастар, Атыш сарқырамасы және т.б. ерекше және тартымды табиғи нысандар жағалауда орналасқан. Инзер өзені жағалауына белсенді демалысты ұнататындар жиі келеді, жағалауларда тұрақ орындары жеткілікті.
Дёма өзені — бұл су жануарларының көптігімен, сондай-ақ туристердің байдаркаға деген сүйіспеншілігімен ерекшеленетін өзен. Өзен жағасында ең танымал «Юматово» шипажайы орналасқан.[7]
Ақеділ өзені — жоғарғы ағысы туристер арасында өте танымал. Жаздағы ең жақсы ойын-сауық - қайықтағы рафтинг. Өзеннің жағасында теректерді, талдарды, итмұрын мен бүлдіргенді кездестіруге болады. Акваторияда көп мөлшерде балықтар тіршілік етеді.
Уфа өзені — Уфа өзенін саяхатшылар жақсы көреді. Уфаның жоғарғы ағысында байдаркамен айналысатын спортшыларды кездестіруге болады.[8]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ https://waterresources.ru/reki/reki-bashkortostan/ Реки Башкортостана
- ↑ https://hultafors-russia.ru/reki-bashkortostana-spisok-nazvaniy/ Реки башкортостана список названий
- ↑ https://dr-webs.ru/spisok-vsekh-rek-bashkirii/ Список всех рек башкирии
- ↑ https://multiurok.ru/blog/rieki-bashkortostana.html Реки Башкортостана. Список рек по алфавиту
- ↑ Ресейлік «Гидротехникалық құрылыстарды және мемлекеттік су кадастрларын» тіркеу орталығы.
- ↑ https://bash.fandom.com/ru/wiki/%D0%A0%D0%B5%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%80%D0%B8%D0%B8 Реки Башкирии
- ↑ https://basharchive.ru/blog/samye-krupnye-reki-bashkirii/ Мұрағатталған 9 шілденің 2021 жылы. Реки Башкирии
- ↑ https://fb.ru/article/236814/izuchaem-reki-bashkortostana Изучаем реки Башкортостана