Бейнелеу өнері (Павлодар облысы)

Ежелгі дәуір өнерін Павлодар облысының аумағында тас ғасырының көп қабатты тұрағы - Шідерті – 3 бірегей ескерткішінен көруге болады. Мезолит және неолит үлгілірінің белгісі сипатындағы тастарға салынған суреттер Баянауылдың оңтүстік шығысында, Жасыбай көлінің жағасында төбеге қызыл қошқыл түсті минерал бояумен адамдардың схемалық фигуралары салынған. Жасыбай көлінің солтүстік батысында петроглифтердің табылған орнына ОГИКМ экспедициясының жазбасы бар. Олар – құстардың, жайдақ төбелер белгілерінің, садақ, садақтың оғы, антропоморфтық суреттер. Екібастұз қаласының ауылдық зонасының Тай ауылының маңайындағы Өлеңті өзенінің бойында зооморфондық сипаттағы бұқалардың, садақшының, жылқылардың, пантерлердің немесе барыстардың, бұғылардың, қабандарың, ақ бөкендердің фигуралары салынған тастағы бедерлер ескерткіштері алғашқы энолит, қола және арғы темір мәдениетін сипаттайды.

Зооморфтық петроглифтерді (жоңғыш аспаппен адамдар мен жануарлардың бейнеленуі) археолог В.К.Мерц Ақ бидайық мекенінен (Екібастұз қаласынан 30 шақырым, 1998) тапты. Бұл - алғашқы энолит, қола және арғы темір мәдениетінің ескерткіші. Суреттердің алғашқы тобы нүктелеп ойып шығарудың қарапайым техникасымен, дөрекі тас құралымен жасалды. Ол - қолдарын кең қармап, аяқтарымен кең көсілген адамдардың бейнелері. Ол суреттер - тас ғасырынан болуы ықтимал. Садақшының бейнесін тым берірек бейнеленген аумақты бейнені нақты көрсететін жылқының бейнесі көлеңкелеп тұр. Одан әрі бұқалардың, тау ешкілерінің, бұғылардың, киіктердің бейнелері көрінеді. Ертіс өңірінде (Бобров, Қашыр, Покровка, Трофимовка, Ждановка, Королевка,) қимақ-қыпшақ мәдениетінің болғандығын X-XII ғасырлардағы Ждановтық обалардан табылған үш әйелдің конус тәріздес бас киімінің қалдықтары айғақтайды. Олар қайың тірегінен дайындалып, содан кейін алтын жалатқан ою салынған тығыз қоңыр түсті өрнекті жібек матамен қапталып, жоғары жағына конустық формалы қабықты түтік бекітілген. Үшінші бас киім күмістен жасалған. Қорғандарда ежелгі мүсіншілер обалардың басына өлген адамдарың кескінін тастан мүсіндеп және граниттен немесе құмдақтан - қираған ірі тастардан жонылған ескерткіштер орнатқан. Еркектер мен әйелдердің ескерткіштері тең деңгейде қойылған.

Еркектер мен әйелдердің кейіптері біркелкі: түрегеп тұрғаны немесе қарын тұсына ыдыс ұстап тұрған қолы көрсетілген, отырған қалыптары қойылады. Ежелгі шеберлік әшекейлі өрнекті халықтық қол өнерінің дамуы кезінде анағұрлым айқындала түсті: кілем тоқу (Сырмақ, текемет – Май, Баянауыл, Павлодар аудандарында), ағаштан ою, практикаға сүйеніп жасалған бұйымдар (Баянауыл, Павлодар аудандарында), тоқымашылық (алаша – Екібастұз, Павлодар қалаларында), кесте тігу (түс киіздер Ақсу, Павлодар қалаларында), зергерлік өнер (оймалау – гравирлеу металда сызу – Май, Баянауыл аудандарында, Екібастұз қаласының ауылдық өңірінде).

1919-29 жылдары Павлодарда МУЖВЗ-нің түлегі Ресейдің прогресшіл демократиялық көркем сурет бірлестігіне енген суретші (передвижник) - орыс суретшісі В.П.Батурин жұмыс істеді. Ол көркемөнер мәдениетінің дамуына елеулі із қалдырды. Батурин Павлодардағы екінші сатылы мектепте, су көлігінің мектебінде, черчение мен сурет пәндері бойынша сабақ берді, балалар студиясын жүргізді сушылардың жұмысшылар клубындағы қойылымға сахна және декорация жасады. Оның жобасы бойынша ағаш арка (қақпа) салынды. 1931 жылы Батурин кеткен соң Павлодар қаласында оның көркем шығармашылық фоторграфиясы қойылған бірінші көрме ұйымдастырылды. Оған В.П.Батуриннің, Е.А.Клодттың және жергілікті суретшілердің - Б.Н.Лапиннің пейзаждары, П.П.Шишковтың эскиздері, А.Сорокиннің суреттері, В.В. Кудряваның керамикасы және Д.П.Багаевтің үш жүзден астам фото суреттері қойылды. 1930 жылы Павлодар облысында Д.П.Багаевпен қатар Е.А.Клодт жұмыс істеді. Ол қазақтың ою-өрнегінің бейнелеу мотивін жинап, альбом шығарды. Е.А.Клодт Қазақстанда 1927, 1930, 1934-35 жылдары болды. Көрме қызметі 40-жылдары сол кездегі Ленинградтың Суретшілер академиясының студенті А.Д.Багаевтің баласы Д.П.Багаевтің (1941 жылы қайтыс болды) графикалық жұмыстарын көрсетуге пайдаланылды. 1948 жылғы қыс мезгілінде драмтеатрда кәсіби суретшілер (Л.Брюммер, театрдың суретшілері В.Критинин, В.Штейгер, Ж.Серікбаев, А.Дьячков және т.б.), әуесқой суретшілер және фотографтар қатысқан 2-ші қалалық көрме ашылды. 50-жылдардың аяғында облыстық өлкетану мұражайында көркем өнер бөлімі ашылды, оның қорына В.П.Батуриннің шығармалары енді. Кәсіби бейнелеу өнерінің дамуы тың игеру, қала құрылысының және оның инфрақұрымдарының қанат жайған кезеңімен байланысты болды. 50-жылдары қалаға өздерінің өнерін көрсету мақсатында кәсіби суретшілілер келді. Олардың салған суреттері тарихи-өлкетану мұражайдың залдарында және кинотеатрлар мен драматеатр фоэлерінде көрмеге қойылды. Олар 1956 жылы ҚазИЗО көркемөнер шеберханасына бірікті (кейін 1959 жылы Павлодар көркемөнер шеберханасы болып аталды). Олардың ортасында М.П.Колмогоров, А.М.Дьячков, В.А.Критинин, В.Э.Штейгер, П.Г.Величко, О.Гейн, Б.Соболев, С.Я.Якубович, И.П.Лопатин, З.А.Соболева, Г.Н.Слюсарев, В.В.Терещенко, В.А. және В.С.Цельсман, В.Маганов, Р.П.Ершов, Г.Петрыгин-Радионов, Н.Н.Смородинов сияқты кескіндемешілер (бояумен сурет салушы), графикшлер, мүсіншілер, театр суретшілері болды. Суретшілердің шығармашылығынан патриоттық тақырыптар орын алды. Олардың ой өрнегі адамдар образын, адамдардың еңбектегі ерлігін, Ертіс өңірінің мотивтерін айқындауға жұмсалды, өндіріс орындарындағы цехтарда, дала қостарында мүсіндер мен кескіндемелік портреттер, графикалық бейнелер жасады. Көрме жұмыстары белсенді ұйымдастырылды. Мұндай жұмыстар облыста ғана емес, сонымен қатар, Қарағанды, Целиноград (қазір Астана) қалаларында аймақтық көрмелер, Теміртау қаласында тақырыптық көрмелер өткізілді. 1965 жылғы 18 желтоқсанда Павлодар қаласында облыстық көркемөнер мұражайы ашылды, оның алғашқы қорында 500 бірлік сақталды. Коллекциялар Москвадан, Ленинградтан (Қазір С-Петербург) Алматыдан, Москва мен Қазақстанның қорларынан әкелініп, белсенді толықтырулар жасалып отырылды. 1960 жылдары (мектептердің, балалар мекемелерінің, қоғамдық ғимараттардың салына бастауына байланысты) монументалды-декоративті өнердің дамуы сипат алды.

1970 жылы тақырыптық көрмелер басталды, оның материалдары бойынша алғашқы буклеттер жарық көрді. Одан кейін Алматы қаласында (ХШЖК, 1971) тақырыптық көрмелер; «Павлодар индустриальный» көрмесі (1974); М.П.Колмогоровтың «Прииртышье мое», «Узоры Иртыша» көрмесі, С.Шароновтың және Н.Петерштің бастамашылық көрмелері табысты өтті. 70-жылдары суретшілер ұжымы Алматы көркемөнер училищесінің және Алматы театралды-көркемөнер институтының, Красносельск көркемөнер училищесінің және Ташкент көркемөнер училищесінің түлектерімен (В.Поликарпов, К.Темірғалиев, Қ.Баймолдин, В.Баранов, А.Гулин.

Е.Москвич, Г.Беспалова, А.Игембаев, В.Яцик, А.Гулин, О.Шуранов, С.Серікбаев, А.Кожбанов, В.Приходько және Г.Приходько, Л Хорошкова) толықты. Қарағандыдан П.Г.Лысенко келді. Бұл жылдары облыстық монументалды-декоративті өнердің өнегелі жұмыстры (авторлары – А.Бибин, И.Курбатов, С.Медведев, Г.Слюсарев, 1970) «Ертіс» ресторанының вестюбльдеріне және банкет залдарына; А.Бибиннің, С.Медведевтің декаративті панолары Ақсу қаласының жүзу бассейнінің, А.Бибиннің «Разбуженная степь» тақырыптық композициясы «Тракторостроитель» Мәдениет сарайының (1972) витраждарына қойылды; В.Поликарповтың «Север» ресторанының интерьері (1975); «Строитель» Мәдениет сарайының интерьері (Шаронов пен Петерштің керамика және рельефі, 1970); Н.Петерштің жаңа темір жол вокзалыын; В.Яциктің «Мелодия» дүкенінің холлын көркем безендірулері (1972) көпшілік талғамынан шықты. Интерьерлер витраж, чеканка, керамика, ағашқа ою арқылы жүргізілді. 1975 жылы Павлодарда алғаш рет павлодарлық монументалды-декоративті суретшілердің мозаика, витраж рельеф және графито (Саяси ағарту үйі) техникасында жасалған жоғары әлеуетті, лайықты монументалды-декоративті жобалары, эскиздері, фото-материалдары бойынша ұйымдастырылған көрмелері ашылды. Сол жылы (1975) авторлары: Мемлекеттік сыйлықтың иегері, москвалық архитектор Д.С.Витухин, павлодарлық скульпторлар П.Лопатин және И.И.Виноградов, (техникалық бөлігінің жобасын, биіктігі 24 метрлік қола венокті және мәңгі алауы бар үш стелланы В.В.Пирожковтың басқарумен «Казсевсельпроект» институтының ұжымы) Даңқ ескерткішін жобасын жасады және іске қосылды. Жобаның екінші бөлігі, скулпьторлық ансамбль – Кеңес Одағы Батырларының портреттері салынған аллея 1980 жылы жасалды. Скулпьторлары: И.П.Лопатин, И.И.Виноградов, алматылық скулпьторлар - В.Ю.Рахманов, О.Г.Прокопьева, Е.Т.Мергенов, Б.А.Түлеков, Е.А.Сергебаев, Т.С.Досмағамбетов, Б.А.Мұсабаев, жобаның авторы – архитектор В.Я.Червонцев.

Әрбір көрмеде суретшілер өздерінің өнерлерінің саналуандығын көрсетті: станокті кескіндемеде туған өлкем, замандастар бейнесі, облыс тарихы, индустрия тақырыптары («Ата мен немере» Қ.Баймолдин, «Женский портрет» А.Бибин, «Әке портреті» Ә.Игенбаев, скулпьтор И.Виноградовтың «Художник В.Поликарпов») орын алған.

М.Колмогорованың, П.Лысенконың, В.Мартынцеваның, П.Величконың көптеген лирикалық пейзаждары Ертістің Павлодар өңірінің кеңдігін, қаланың көрікті жерлерін, Баянауыл тауларының әсем құбылыстарын өрнектеген. Суретшілердің шығармалары өнеркәсіп және индустрия тақырыбына, Павлодар трактор және алюминий, Ақсу ферроқорыту зауыттарының, Екібастұз кеншілерінің тұтас еңбек ұжымдарына арналған.

Павлодар өнеркәсібінің және оның еңбеккерлері туралы тақырып В.Мартынцеваның «Металлурги Ермака» (1976), П.Лысенконың «Утро Павлодарского алюминиевого» (1979), «Индустриалды Павлодар» З.Соболеваның кескіндемелерінде, С.Серікбаевтың, А.Қожбановтың, Н.Бекетовтың плакаттарында жалғасты. П.Г.Величконың «Павлодарский тракторный» серияларында (1979), В.Яциктің «Уездной город Павлодар» түрлі түсті оймыш гравюрасында (1984), И.П.Лопатиннің «Портрет Я.Геринга» (1984); В.Мартыненконың «Павлодар индустриальный» декоративті медаль серияларында өлкенің тарихы мен заманауи кезеңі айқын бейнеленген. Олар жоғары орындаушылық деңгей, станокты кескіндеменінің, графиканың, мүсіндеменің техникасын жетік меңгеру негізінде ортақ тақырыпты өзіндік ерекшеліктерімен айшықтаған.

80-жылдары павлодарлық суретшілердің шығармашылығы өз халқы мен үрім-бұтақтардың негізін қалайтын тарихи құндылықтарын іздестіру қиындықтарына, адам өмірі мен уақыты мәселелеріне философиялық мән берумен, замандастары мен тарихи тұлғалардың образдарына терең сезіне үңілумен (А.Гулин – «Мой Қазақстан», А. Игембаевтың «Мен және менің ауылым», «Жылқылар» сериялары кескіндемелерінде) сипатталады. Станокты кескіндеме жаңаша сезіну дәстүрінде: В.Барановтың «Вечный спор», Ғ.Қаржасовтың «Роза» (1987), «Достар» (1988); Н.Петерштің «Портрет В.П.Батурина» (пастель – сурет салатын түрлі түсті қарындашпен салынған сурет 1987); ал туған өлкенің, Ертістің Павлодар өңірінің пейзаж тақырыбы В.Мартынцевтің, П.Величконың, Н.Петерштің, С.Шароновтың, З.Соболеваның, О.Шурановтың «Земля и люди» (1988); Е.Москвиннің, К.Нүркеновтің, П.Лысенконың (бұрынғы Павлодардың архитектурасы циклдері); портрет жанрының скулпьторлары З.Соболеваның, К.Катлеевтің, С.Тіленбаевтың, Г.Беспалованың акварелмен жұмыс істеу техникасы; И.Лопатиннің «Портрет М.Кабылбекова» (1989); К.Темірғалиевтің «Вечное ожидание» (1980) жұмыстары көпшілік назарында болды. 1983 жылы жергілікті Суретшілер одағы құрылды. Москвадан келген И.И.Виноградов, Ғ.Қаржасов, И.Коротков, Ф.Яцик, В.Шпиев, К.Нүркенов, Т.Тулеев, С.Тіленбаев, В.Калинин, Н.Бекетова, және М.Бекетов, Л.Яцик-Букаева, И.Бекетова, Е.Евдокимова суретшілер өміріне енді.

Бұл жылдары облыста витраждар, монументалды әшекейлеу, керамикалық панно, мозаика (В.Поликарпов, Е.Пантелеев - Аэрофлоттың қалалық агенттігінің интерьері, 1986; И.И.Виноградовтың, И.Лопатиннің 1985 жылы Даңқ ескерткішінің жанынан орын алуға тиісті «Родина-мать» скулпьтурлық-монументалды ансамблі, Н және И.Бекетовтердің «Баянауыл» кинотеатры скулпьторлық кешені, 1982) монументалды өнер табысына қол жеткізілді. Графикалық баспада В.Поликарповтың «Затон» серияларында (1985), «Охота» (1987), «К поэзии Ж.Превера» (1986), «Вечные темы» (1982-84); В.Шпиевтің «Экологический дневник» (1988), И.Коротков пен Ф.Яциктің офорттары (оймыш граврюраның бір түрі), Н.Петерштің экслибристері (кітаптың таңба белгілері) жоғары деңгейде дамыды. В.Поликарпов «Импровизация» шығармасы өрудің аса күрделі техникасының шебері екендігін танытты. МВХПУ-дің (бұрынғы Строгановск) түлектері М. және Н.Бекетовтер материал мен тақырыпқа кәсіби шеберлік көзқараспен қараған өнегелі шебер екендігі байқалды, сондай-ақ, М.Бекетов осындай аса шеберлікті «Космос» (1989) эмальдар сериясынан; Н.Бекетов «Жылқылар» (1990), медальдар серияларынан, «Посвящается Павлодару» керамикалық композициясынан көрсетті. К.Темірғалиевтің «Абитурент», «Степной маяк» ұсақ скулпьторлық пластикасында (соғу, шабу өнерінде) өз тақырыбын іздегенін көруге болады.

З.Соболева және Л.Хорошкова маркетрилік күрделі техниканы меңгерген. И.Бекетова және Л.Букаева-Яцик гобелен (суретті кілем) және батикпен айналысты. Театр суретшісі А.Шикуля табысты жұмыстарымен жұртшылық назарына түсті. Павлодарлық суретшілердің бастамашылығымен N 1ДХШ (1979); одан кейін N 2 ДХШ (1992) ашылды. П.Г.Лысенко, П.Г.Величко, И.И.Виноградов, З.А.Соболева, А.В.Гулин, А.Е.Игембаев, Г.Я.Беспалова, И.П.Коротков ұзақ жылдар бойы балаларға педагогикалық білім беріп, лекциялар оқып, қаланың және облыстың суретші көркемдеушілеріне арнап жаттықтыру сабақтарын өткізді.

90-жылдары жастарды жұмылдыру жөнінде қаланың ғ.з., ағарту және көрме орталығы қызметін атқарған ӨСШ-і маңызды орын алды. Жас суретшілер - Е.Фридлин, Д.Аймағамбетов, А.Оразбаев, А.Зеленский, О.Ловина, Н.Волкова, А.Балин, С.Пернебаева, Н.Жилькова, Ю.Мазина, Т.Чевтаева, В.Ефремов және Н.Соц бейнелеу өнерінің санаулан түрлері мен жанрлары бойынша белсенді жұмыс істеді.

90-жылдары белсенді көрме қызметі көрнекті орын алды. Мәселен, М.Колмогоровтың, В.Мартынцевтің, И.Лопатиннің, П.Лысенконың, А.Бибиннің, П.Величконың, Н.Петерштің, В.Поликарповтың, С.Шароновтың, М.Бекетовтың, Ғ.Қаржасовтың, Қ.Баймолдиннің, В.Приходьконың А.Гулиннің, Ф.Яциктің және И.Коротковтың және әйел-суретшілердің топтық көрмелері ұйымдастырылды. Қ.Баймолдиннің «Абай» (1995), «Ғасырлар үні» (1996), «Абылай хан» (1996), О.Шурановтың «Вселенная» (1997) сияқты шығармашылық еңбектері халықтық эпика арнасында орындалды. Ғ.Қаржасовтың мықты колориситік (сурет өнерінде бояулардың жарасымдылығын, үйлесімділігін келістірушілік) қабілеті «Дабыл» (1994), «Таным» (2000) образды-стилистік жүйеде нығая түсті. А.Игембаевтың «Қазақ, дала мотивтері» (1998), К.Нүркеновтың «Баянауыл төңірегінде» (1999), А.Гулиннің «Павлодар» (2000), С.Тіленбаевтың «Перегон» (2000), шығармаларында композицияны монументалды шешу және талдап қорытуға ұмтылуы байқалады. В.Приходько мазмұндық және техникалық түрінде бірқатар жаңалықтар ашты: ол «Игры мужчин» (1998), «Азиатский змей» (1999) кескіндемелік жанрлық-стильдік құрылымда өзінің мифологиялық тұжырымдамасын жасаған. М.Колмогоров, П.Лысенко, П.Величко, В.Мартынцев пейзаж, натюрморт жанрларына берілгендік дәстүрін сақтаған.

Г.Беспаловтың «Краевед И.В.Лагутин» портрет жанрында (1998) тиянақтылық бар. Кескіндеушілердің жас толқыны өздерін таныта бастады. Д.Аймағамбетовтың «Битва под солнцем» (2000) шығармасында идеялық, образдық және монументалдық бастаудың таңданарлық бірлігі байқалады. Е.Фридин «Тихая пристань» (1999), «Улица ночью» - бояулы көлеңкелердің молдығымен айқындалған кескіндемелік белсенді кеңістікте жұмыс істеді. А.Оразбаевтың «Саға» (1997), «Бархатный союзник» (1998) шығармалары экспрессивті және үндес туындады.

График В.Поликарпов «К поэзии Павла Васильева» (1989-1998) атты көп сериялы офорттар (оймыш граврюраның бір түрі), В.Приходько гуашпен «Новеллы» (1993), «Изографические понарамы» (1994-1996) атты шығармалар жасады. Облыста Ф.Яцик және И.Коротков «Путешественник» (1997), «Земляки» (1991) тақырыптарында офорттар (оймыш граврюраның бір түрі) бойынша табысты еңбек етті. А.Балин, А.Ерашов, С.Пернебаева, Е.Фридлин сияқты жастар графикте өздерінің қол таңбаларын қалдыру мақсатында ізденіс жасады.

90-жылдардың монументалдық өнерін: А.Бибин – «Сары Арқа» қонақ үйі витражы (1990), М.Бекетов «Қазақстан» қонақ үйі кешені (1993), «Ксения» дүкені (1997); Қ.Баймолдин, А.Гулин – «Манақбай базары» сауда қатарларындағы панно (1997); В.Поликарпов – «Қазақстан алюминийі» ААҚ-ының демалыс бөлмесі (1997) сияқты шығармалары арқылы өрнектей түсті.

Скулпьтура және безендіру өнерінде: Б.Машрапов – Екібастұз қаласының тарихи-өлкетану мұражайының интерьер жобасы, «Этноауыл» жобасы (2000), интернационалист жауынгерлер скулпьторлық ескерткіші (2001), А.П.Чеховтың скулпьторлық ескерткіші (2001); К.Темірғалиев –Д.П.Багаевтың бюсі (2001) бойынша шеберлік танытты. В.И.Мухина атындағы ВХПУ-нің түлегі, жас скулпьторшы В.Ефремов «Колесо историй» (2000), «Бескончность» (2000), «Лоэнгрин» (2001) сияқты туындыларымен көпке танымал болды.

М.Бекетов – «Мутанты» (1995), «Колесо историй» объектісі (1995), «Георгий-победоносец» (1996) туындыларын жасап, сондай-ақ, жас суретшілер (О.Ловина – металл, ювелир өңдеу бойынша суретші, Ю.Мазина және Т.Чевтаева батик техникасы бойынша жұмыс істейді) декоративті қолданбалы өнер саласында еңбек етті.

Сілтемелер

1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.