Бестас (ойын)

«Бестас» (ағылш. Five stones) — балалар ойынының ежелгі нұсқасының бірі болып, кейбір Азия халықтарында, әсіресе Түркі халықтарында, солардың ішінде Қазақ халқының ұлттық ойындарының бірі. Ойынның материалдық шарты өте қарапайым, балалардың алақанына сиятын бес жұмыр кішкентай тас, немесе бес кіші асық жеткілікті. Ойын отырып ойнайтын ойын есеептеледі, малдас құрып отырып ойнаған деп болжауға болса да, ойында қалай отыру туралы қатаң ереже жоқ. Ойын алаңы ретінде қарама-қарсы отырған ойыншаларға ыңғайлы жазық кеңістіктің беті таңдалады. Әдетте жерге жайылған тақырлау сырмақ бетінде бұл ойын жақсы ойналады. Дегенмен тақыр жерде, тіпті көк шөп үстінде, немесе тақтайдың бетінде ойнау да қабылданатың мүмкіндік. Ойын негізінен балаларға арналғанымен, аса қызықты және тартысты болғандықтан, әртүрлі жастағы кісілер, жастар, ересектер, тіпті ақсақалдар мен әжелер секілді үлкен адамдар да ойнай береді.

Бестасты тек бес таспен, немесе бес асықпен ойнау шарт емес. Оны жеті таспен де ойнауға да болады және бұл көбінесе үлкен кісілер үшін дұрыс болады. Ал, балалардың алақаны кіші болғандықтан бес таспен ойнау ыңғайлырақ.

Бестас ойынының эстетикалық, спорттық, бәсекелестік және көңілашулық мәндері бар. Оған артық қаражат кетпейді, ерекше құралдар да қажет емес. Ол кез келген ортада кез келген адам ойнауына болатын аса қолжетімді ойын түріне жатады.

Тарихы

Бестас тарихы арыда, бәлкім ол алғашқы еңбек құралдары тас, сүйек болып келетін ежелгі замандарда пайда болған деп болжанады.

Қазақ ұлттық ойындарында "асық", "сақина салмақ", "тоғызқұмалақ", "алтыбақан", "ақсүйек", "Ләңгі", "Ақ сандық, көк сандық" және "көкпар" қатарлылармен тең тұратын бұл ойынның тарихы да өте ежелгі дәуірлерге барып тірелетіні анық.

Махмұд Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрк» ("Түркі тілдері сөздігі") еңбегінде бестас ойыны туралы мағлұмат кездеседі. Бұл мағлұматтар арқылы «бестас» ойынының сақ-ғұндардан бері келе жатқан ойын екеніне көз жеткізуге болады. Ойыншыны жылдамдыққа, қағылездікке, тез шешім қабылдауға үйрететін, тарихы сонау ежелден басталатын таспен ойналатын ойынның «бестас» аталу себебі ойында бес тастың пайдаланылуымен байланысты.^[1]

Ойын барысы

Жергілікті ерекшелікке қарай бестас ойыны кім бастайтынын шешетін жеребе сатысын айтпағанда, жеті сатылы, тоғыз сатылы, он екі сатылы, не он төрт (қос жеті) сатылы болуы мүмкін. Бұл сандардың бәрі де қазақ дүниетанымында қасиетті мағынаға ие.

Ойынға екіден артық ойыншы қатысады. Олар ережелерді білуі керек.^[2]

Ойынды кім бірінші бастайтынын шешу үшін қатынасушылар кезектесіп бестасты алақандарына салады да, жоғары серпіп жіберіп, алақандарының сыртымен тосып алады да, қайта серпіп жіберіп, ендігі кезекте қолды серпе қаршып ұстап алады. Ең көп тас қаршып қағып алған ойыншы бірінші кезек алады да, қалғандары да сол ретпен кезекке тұрады. Тең болса бұл жеребе қайта жасалады.

Бестас ойынының стандартты толық 14 сатысы төмендегідей. Кейбір өңірлерде, кей орталарда бұл ойында кейібір өзіндік ерекшеліктер, өзгеше тәсілдер, ұқсамайтын ережелер қолданылуы мүмкін.

Бірінші саты: Ойыншы бес тасты еденге шашырата тастайды да, ішінен бір тасты таңдап алады. Алған тасын жоғары серпіп жіберіп, жерден бір тасты іліп алып, лақтырған тасын қайта қағып үлгерді. Жерден алған тасын жанына қойып, сол тәсілмен, екінші, сонан соң үшінші, төртінші тастарды бір-бірлеп іліп алып отырады.

Екінші саты: Бес тасты еденге шаша тастап ішінен өзіне қолайлы бір тасты алады да, жоғарыдағы тәсілмен жерде жатқан тастарды екі-екіден жиып алады.

Үшінші саты: Еденге бес тасты шаша тастайтайды да, ішінен біреуін алып, жоғары лақтырып, алдымен біреуін іліп а.лып, лақтырған тасын тосып алады, сонан соң жерде жатқан үш тасты сол тәсілмен бірден жиып алуы керек.

Төртінші саты: Бес тасты қолына алады да, біреуін жоғары серпіп жіберіп, қолындағы төрт тасты жерге койып, жоғары серпіген тасын қағып алады. Сонан соң ол тасты жоғары қарай қайта лақтырып, жерге қойған төрт тасты жинап алып, жоғары лақтырған тасты қоса қағып алады.

Бесінші саты: Бес тасты уысына алып, бірін жоғары қарай серпіп жібереді де, тасты алақанына қыса ұстап, шынашағымен еденді үш, не бес рет (ойыншылардың алдын ала келісімі бойынша) сипап өтіп (жалап өтіп деп те айтады) лақтырған тасын қағып алады.

Алтыншы саты: Тастарды жерге шашады да, біреуін алып, жоғары лақтырады да, жерден біреуін алып, лақтырғанын қайта қағып алады. Сосын қолындағы екі тасты да лақтырып жіберіп, жерден тағы бір тасты алып үлгіріп, сосын лақтырған екі тасты да қайта қағып алады. Сосын қолындағы үш тасты да лақтырып жіберіп, жерден бір тасты алып үлгіріп, сосын лақтырған үш тасты да қағып алады. Сосын қолындағы төрт тасты да лақтырып жіберіп жердегі соңғы тасты алып алып, лақтырған төрт тасты қайта қағып алуы керек.

Жетінші саты: Жерге тастарды шашып тастайды да, алдымен бір тасты лақтырып жіберіп, жерде жақын жатқан екі тасты тез тез теріп алуы керек. Мұнда жердегі екі тасты сыпырып алуға болмайды, оларды жеке жеке теріп алу керек, сосын лақтырған тасын қайта қағып алады. Содан соң жердегі қалған екі тасты да солай жеке жеке теріп алып үлгіріп, содан кейін лақтырған тасын қайта қағып алады.

Сегізінші саты: Тастарды ауаға лақтырып жіберіп бәрін қолының сыртына түсіреді, сосын қолының сыртындағы тастарды ауаға сол бетінше қайта лақтырып жіберіп, алақанымен бәрін бірдей қағып алуға тиіс.

Тоғызыншы саты: Бірінші тәсілдегі секілді жердегі төрт тасты қолындағы тасты ауаға лақтырып жібіреп, бір бірден теріп алады. Бірақ әр жинаған тасын басқа қолына ауыстырмай ұстауы керек және қағып алғанда басқа қолындағы тастарға қатты шақ етіп тимеуі керек, дыбыс шықпауы керек.

Оныншы саты: Бірінші тәсіл қайталанады. Бірақ жерден іліп алған тасына жоғарыдан қағып алған тас дәл тиюі керек. Тастар соғылып қатты дыбыс шығуға тиіс. Шақ шақ еткен дыбыс ойынның дұрыс жүріп жатқанына куә етеді.

Он бірінші саты: Қазандық деп аталады. Бір қолдың (көбінесе сол қолдың) қарысын ұя секілді етіп ашып, алақанды жерге қояды, ол бейне қазандыққа, не үңгірге ұқсас форма жасалады. Алақан қыры жерге қойылуы арқылы қазандықтың айналасы жабылып тұруы керек, тек алды жағы ғана толық ашық болуы тиіс. Сосын тасты ауаға лақтырып жіберіп, жерге шашылған төрт тастың біреуін жаңағы қазандыққа итеріп салып отыру керек. Сосын екінші тасты солай сыпырып салу керек. Сөйтіп қалғандарын да. Сосын жерге қойылған сол қолдың алақан қазандығын бұзбай, жылжытпай тұрып, сол қолдың сыртынан оң қолдағы соңғы тасты бұрап айналдырып әкеліп қазандық алдына тастап, сосын ішіне салуға тиіс. Мұнда қазандықтың алақан қарысымен жасалуы маңызды, салған кезде сыпырып апарып, немесе итетіп апарып, немесе домалатып апарып салу керек.

Он екінші саты: Құдық деп аталады. Бір қолдағы (көбінесе сол қол) бас бармақ пен сұқ саусақтың ұшын тигізіп, О пішінді шеңбер жасап жерге қойып тұрады. Бас бармақ пен сұқ саусақтан жасалған бұл О пішінді шеңбердің аузын ойын барысында ашуға болмайды. Оны да жоғарыдағы қазандық секілді жерге қояды. Тек қазандықтан айырмашылығы, қазандық аузы бұл жолы шеңбер формасында жабылады. Сосын бір тасты ауаға лақтырып, жерге шашылған төрт тастың біреуін теріп алып, көтеріп апарып жаңағы шеңбердің ішіне тастайды, сосын екіншісін солай, сосын үшіншісін, сосын төртіншісін солай құдыққа тастайды. Сосын жерге қойылған сол қолдың алақан құдығын бұзбай, жылжытпай тұрып, сол қолдың сыртынан оң қолдағы соңғы тасты бұрап айналдырып әкеліп құдық алдына тастап, сосын ішіне салуға тиіс. Мұнда сыпырып салмайды, қазан секілді аузы ашық болмайды, теріп апарып салу маңызды есептеледі.

Он үшінші саты: Тарақтау деп аталады. Саусақтарды тарақ секілді ашып, ұштарын жерге тигізіп тұрады да, тасты жоғары лақтырып жіберіп, сол тарақтардың әр біреуінен бір тасты өткізеді. Ойында бір тас лақтырылып, қалған әрбір тас саусақтар арасындағы төрт ашық жерден жеке-жеке өтуі керек. Ең соңында қолдағы тасты ауаға лақтырып жіберіп, тарақ ішіндегілерді жинап алып, лақтырған тасты қайта қағып алуға тиіс.

Он төртінші саты: Соңғы саты. Нәби деп аталады. Бір қолдың, көбінесе сол қолдың сұқ саусағын ортантерек саусағының үстінен айқастырып "бүктеп", бас бармағы мен ортантеректің ұшын жерге тіреп тигізіп тұрып алақан ұясы жасалады және оны жерге бір қойған соң қозғалтуға, жылжытуға мүлде болмайды. Сосын тастарды келесі қолға (көбіне оң қолға) жинап, жаңағы ұя жасалған қолдың сыртынан ұяның алдына бір уақытта түгел шашып тасталады. Бәсекелес ойыншы сол шашылған тастардың арасынан біреуін "нәби" деп белгілеп береді. Сосын ойыншы нәбиді алып, ауаға лақтырып, қалған төрт тасты алақан ұясына жеке-жеке салып шығады. Оны салу қазандық сатысына ұқсайды. Біраұқ қолдағы нәбиді ұяға қолдың сыртынан айналдырып әкеліп ішіне салу ең қиын міндет есептеледі. Яғни сол қол сыртынан оң қолды айқастырып өткізіп, нәби тасты ұяның сыртына түсірмей, алақан ұясының ішіне тіке салу керек. Мұның қазандық, немесе құдық ойындарынан айырмашылығы осы жерде, яғни, мұнда нәбиді олар секілді ұяның алдына тастамайды, қайта айқастырылған оң қол арқылы сол қолдан жасалған ұя ішіне бірден салуы керек. Бұл әрекет біршама қиын әрі күрделі болып, балалардың денесінің ептілігі мен икемділігін сынайды, олақтық пен икемсіздік бұл сатыдан өте алмаудың басты себебі есептеледі. Дегенмен, балалар ұзақ жаттығулардан кейін бұл міндетті де сәтті іске асыра алады.

Барлық сатылардан мүдірмей өтккен ойыншы өзіне жазылатын ұпайды екі жолмен анықтайды. Бұл кейде ойын тең болып қалған жағдайда да қолданылуы мүмкін.

Бірінші жол: бес тасты түгел уысына алып, жоғары лақтырып, алақанын ауаға қарай ашып, алақанына бес тасты түсіріп алады. Сонан соң оны екінші рет лақтырып, қолының сыртына түсіреді. Алақанының сыртына қанша тас түссе соны санайды. Әр тас он ұпайдан есептеледі. Толық ұпай елу.

Екінші жол: Бес тасты жоғары лақтырады да, жоғарыдан төмен қарай қақшып, қағып алады. Мұнда да бір тас он ұпай деп белгіленеді. Бес тасты түгел қағып алса, елу ұпай алады.

Әр тәсілді орындаған кезде қойылатын шартты бұзған, сәтсіз ойнаған ойыншы кезегін келесі ойыншыға береді. Қайта кезек алған кезде, қай тәсілден қателік жіберсе, сол тәсілден бастап ойнайды.

Барлық тәсілдерді мүлтіксіз өткізген ойыншы өзіне жазылатын ұпайды екі жолмен белгілейді.

Ойында "балта шабу", "тоқылдақ", "тарақтау", "құдыққа салу", "қуалау", "кедергі" секілді аталатын кезеңдер болған. "Кедергі" деп аталатын кезеңде тек ойынды әбден меңгерген, епті, қағылездер ғана өте алған.

Ойынның маңызы

Халқымыздың асыл мұрасында баланың физиологиялық тұрғыдан жетілуіне ғана емес, қағылез, епті, алғыр болуына себін тигізетін ойындар баршылық. Өз кезегінде ол дана бабамыздың балаға, оның тәрбиесіне бей-жай қарамағанын, баса назар аударғанын білдірсе керек. Ал бұл ұлттық тәрбие, ұлттық білімнің түп-тамыры біз ойлағаннан анағұрлым тереңде жатқан тәрізді.

Ойынның баланың жетілуіне, ой-санасының дамуына, ептілігіне қосар үлесі мол. Ол әсіресе баланың биологиялық дамуы үшін де аса пайдалы. Ол бұлшық еттерін ширатып, дамытып қана қоймай, қырағылыққа, тез шешім қабылдауға, санауға, топтауға үйретеді. Сонымен қатар көздің көруін жақсартып, көз жанарын жетілдіреді. Ойын адамды тыныштандырып, сабырлылыққа үйрететін қасиетке ие.

Бала тәрбиесіне аса көңіл бөлген қазақ халқы әсіресе баланың ойынына мән беріп, бестас ойынына ерте баули бастаған. Бестас ойынында баланың саусақтарының қимылдауы арқылы адамның он екі мүшесіне қимыл жүреді. Сөйтіп, бала жылдамдыққа, ептілікке, дәл тигізуге, тез ойлауға машықтанады.

Көбіне үлкен кісілері нәби кезеңіне дейін біледі, бірақ кезінде бұл ойынның деңгейлерін одан да әрі ойнағаны байқалады. Оған дәлел – «қуалау», «үй үстіне үй тігу», «кедергі», «теріс айналдырып қағып алу» деген сынды ары қарай жалғасатын деңгейлері де бар. Мысалы, теріс айналдырып қағып алу дегеніміз – оң қолымен лақтырған тасты қолды айналдырып теріс қағып алу. Мұның өзі буын-буынның қозғалысына, денедегі он екі мүшеміздің қозғалуына, адамды ептілікке тәрбиелейтіндігіне дәлел болады.