Бетеге боз
| Бетеге боз | ||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||||||
| Stipa lessingiana Trin. & Rupr. | ||||||||||||||||||
| Синонимдері | ||||||||||||||||||
|
Stipa lessingiana var. zeberbaueri |
Бетеге боз немесе Бетеге боз қау (лат. Stipa lessingiana) – астық тұқымдасының қау туысына жататын көп жылдық өсімдік. Қазақстанның далалық, таулы аймақтарының тасты және майда топырақты жерлерінде тараған. Қазақстанда кездесетін осы туыс өкілдерінің кең тарағаны. Өсімдіктер бірлестігінің доминанты болып табылады. Құрғақ далалардың қаулы-бетегелі жолағында қаулай өседі, шөлге айналған далаларда Тарбағатайдан Тянь-Шаньға дейінгі таулы өңірде аз мөлшерде кездеседі.
Ботаникалық сипаттамасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Бұл түбі мықты көпжылдық , тамыр жүйесі жақсы жетілген, 1 метр және одан да тереңге кетеді. Жапырақ саны көп, өте жұқа, оралған (ені 1 мм-ден аз), сабағы 70 см дейінгі биіктікте. Гүлшоғыры жіңішке, сыпыртқы тәрізді, біргүлді масақтан тұрады. Масақ қабыршақтары әр түрлі, төмендегілері үш есе қысқа(1 см айналасында), ұзындығы (26 см дейін) қатты ұшы екі қайтара иілген.
Оның биіктігі 30 — 70 см. Тамыры тығыз, шымдана өседі. Сабағы тықыр, тегіс болады. Жапырақтары жіңішке, қабыса біткен. Гүлі шашақ гүлшоғырына топталған. Сәуір — мамыр айларында гүлдейді. Жеміс қылтанының ұзындығы 20 — 26 см, екі рет иіліп келген. Төменгі жағы жалаң, жоғарғы бөлігін түк басқан. Бетеге боз — жақсы мал азығы. Жаңбырлы жылдарда оны 2 рет оруға болады. [1]
Бұл тұрдің ажыратылу ерекшелігі, басқа қауырсынды қаулардың тобындай қатты, жоғары бөлігінің біркелкі иіліп тұруы. Гүлдеу кезеңнде (сәуірдің аяғы-мамыр) қаулы дала ерекше ідемі. Желмен біркелкі тербелген ақшыл қаулар, бір қарағанда күмісті жібек толқынға ұқсайды. Қаудың гүлдеу ырғағы өзінше ерекше. Алғашқыда түнгі сағат үште гүл шоғырының жоғарғы масақтары ашыла бастайды, таңғы беске дйін гүлдердің басым көпшілігі ашылады, жетіге дейін аракідік (бірен-саран) аталықтардың тозаңдануы сағат алтыға жуықтағанда басталып сағат тоғызға қарай аяқталады. Әрбір гүл барлығы 1-2 сағат тозаңданады. Сағат 11-ден кейін алғашқы гүлдер жабыла бастайды, ал сағат 15-те барлығы жабылып қалады. Мұндай гүлдеу жылдамдығын тек ауа райының ашық күндері көруге болады. Бұлтты күндері жай , ал жаңбырлы күндері мүлдем гүлдемейді. Ауа райы қолайсыз құрғақшылық жылдары біржола ашылмайтын (плейстогамды) гүлдер салады, ішінде өзіндік тозаңдану жүреді. Жемістердің пісуі (дәнектер) өте тез жүреді, гүлдеген соң 15-16 күннен кейін, 20-25 күннің ішінде дәнектер шашылады (шілденің басында). Жемістердің қауырсынды өстіктері олардың желмен таралуына ықпал етеді. Әдетте аналық өсімдіктен барлығы бірнеше метрге ғана таратады, бірақ қатты жел соққанда 50-100 метрге дейінгі қашықтыққа алып кетеді. Дәндердің топыраққа енуінің өзіндік ерекшелігі бар. Өткір ұшының (өзегінің) көмегімен жерге қадалады да біртіндеп (1-1,5 см) бұрғы тәрізденіп тереңдей береді. Тұқым көктемде өнеді, бірақ өну мүмкіндігі 3 жылға дейін кейде одан да көбірек сақталады. Жас өсімдік алғаш рет өз тіршілігінің 5-6- жылында гүлдейді. Одан кейін әр түбір біртіндеп тарала өсіп 20-25 жылға дейін гүлдейді және жеміс береді, қартайған өсімдіктің тіршілігін жоюы тез жүреді, барлығы бірнеше жылдың ішінде. Қаудың дала жайылымындағы мал азығы ретінде бағасы жоғары. Мал жайылып өткен соң қаулай өседі, сонымен бірге өсіп жетілу ырғағы бойынша көктемдік-жаздық-қыстық жасыл өсімдік болып табылады. Жазғы тыныштықтан соң және алғашқы күзгі жаңбырдан соң, жапырақ қайта өседі және ол жасл түбіртек түрінде қыстайды. Қаудың бұл ерекшелігі ерте көктемде малға жақсы азық болуына мүмкіндік туғызады. Ауа райы қолайлы жылдары кейбір жерлерде шауып малға шөп даярлайды.[2]