Біке Дарабайұлы

Біке Дарабайұлы (1794, қазіргі Шығыс Қазақстан облысы Аягөз ауданы, Шұбартау ауданы Бақанас өзенінің бойы — 1889, сонда) — би, шешен. Жастайынан Семей өңірінің бай, би, сұлтан, болыстары ортасында өсіп, солардан тәлім-тәрбие алған. Ресми билікке таласпағанымен, бүкіл өңірге ықпалы зор болған. Біке бидің ауылы аға сұлтан Құнанбай елімен аралас, ағайын-жегжат болғандықтан, ол туралы әңгімелерде Құнанбайға, Абайға, Шәкерімге қатысты деректер көп кездеседі.

Бікенің ата-тегі шежіре бойынша былай жүйеленеді: Абақ Керей - Жастабан - Бегімбет - Бекназар - Қожакелді - Жанбай. Жанбайдан (Жарылғап, Есенбай, Манабай, Айбас, Майбас) бес ұрпақ тарайды. Соның Манабай атасынан - Дарабай, одан Біке, Жарас туған. Біке жастайынан сол өңірдегі билер, шешендер, батырлар, сұлтандар, болыс, байлар ортасында өсіп, солардан тәлім алады. Онын Жанбай деген бабасы Абылай ханнын сенімді серігі, батыры болған. Айбас атасы да қол бастаған батыр екен. Ал, Манабай, Есенбай, Ноқат деген аталары Абақ Керейдің атақты байлары болып өткен. Осы өңірден шыққан Бегеш шешен Бікеге немере іні болып шығады. Біке биден қалған Арқабай, Шоланбай ұрпақтары бүгінде Семей, Шұбартау, Аягөзде тұрады.

Ел арасындағы сөздер

Біке бидің ауылы, атақты аға Сұлтан Құнанбай елімен аралас ағайын-жегжат, қойы қоралас болған. Сондықтан да ол туралы аңыз әңгімелер Құнанбайға, Абайға, Шәкәрімге қатысты мәлімет деректерде көп кездесіп отырады. Енді ел арасында тарап кеткен сол сөздердің кейбірін баяндап өтейік.

1

Біке ауылының бір үйір жылқысы жоғалады. Соны іздеп із кесіп жүріп, Біке шешен Құнанбай ауылына барады. Екі би кең дастарқан басында сәлемдесіп, жөн сұрасады. Құнанбай:

- Ауа жайылып, біздің жылқыға қосылғаны болса, танып ал, - деп Бікенің қасына бір жігітін қосып береді.

Біке Құнанбайдың сан мыңдаған үйір-үйір жылқысын аралап жүріп, жоғын танып алады. Біке аға Сұлтанға қайтып соқпастан ауылына бет алып кете барады, Құнанбай әлгі қосқан жігітіне:

- Анау неге қайтып соқпай, кетіп барады, бері шақыршы өзін! - дейді. Жігіт шоқытып барып Бікені аға Сұлтан алдына ертіп келеді.

- Ау, Біке, малыңды танып алдың ба?

- Танып алдым.

- Ризамысың?

- Ризамын.

- Ендеше, неге қайтып соқпай барасың? Келеріңде керек етіп, кетерінде керек етпегенін қалай? - дейді. Сонда Біке ат үстінде тұрып:

- Қайта кеп соғатын, сен менің нем едің, досым ба едің?! Болмаса құда-жегжат, тамырым ба едің? Ұлыққа келген кісі қылп етіп кіріп, жылп етіп шығады емес пе. Мен де сөйттім - деп атының басын бұрып алып жүре беріпті. Аға Сұлтан Құнанбай не десін. "Бұлда бір елдің еркесі ғой. Мейлі, бара берсін. Әлі талай алдыма келерсің" депті де қойыпты.

2

Найман оның ішінде семіз найман атасынан шыққан Серікбай қажының Көки деген бойжетіп отырған қызы Аға сұлтан Құнанбайдың Әзімбай деген немересіне атастырылған екен. Келесі көктемде ұзатамыз деп екі жақ әзірленіп жүргенде Көки басқа жігітке қашып кетеді. Іздестірсе, Бікемен туыс түп атасы бір Әлдеке қажының Қарахан деген баласы алып шығады. Ол ауыл келін түсірдік деп шала бүлініп жатады. Ал, Құнанбай ауылы жесірін іздеп атқа қонады. Екі ел осы лай дүрлігіп жатқанда Құнанбайдың үйіне Біке шешен барып түседі. Құнанбай білдірмеген болып, жігіттеріне Бікені күттіреді. Алдына дастарқан жайып, сары қымыз сапыртады. Біке қымызды алыңқырап, қызара бөртеді. Дауысын көтере астам сөйлей бастайды. Бікенің мұнысын жақтырмаған Аға сұлтан:

- Төрімде отырып, дәмімді татып, үстем сөйлеп отырған сен қай керей?

- деп, зіл тастайды. Сонда Біке:

- Кұдайым тіл мен жақ берген, өтірік емес, нақ бергенсөзіді көкелеткен, келін қылып еркелеткен кереймін, саған бұдан баста деймін, - депті.

Отырғандар "мынауың қалай-қалай сөйлейді?" депті. Ашу булыққан Аға Сұлтан жанында жатқан сегіз өрме бұзау тіс қамшысымен көтере бергенде, Біке шешен тағы да:

- Қажының ашуы Қу дауысты Құттыбайға, Қаз дауысты Қазыбекке келеді. Аттың төбеліндей, бармақтай ғана Бікеге ашуы келушілерді, тәйір? Тепсе кері теуіп, басқа шауып отырған өзінің сары бестісілерің – депті бөгелместен. Бікенің бұл тапқырлығы Құнанбайдың камшысын белге ұрған жыландай жерге сылқ еткізіпті. Бікенің Қу дауысты Құттыбайды калың найманға, Қаз дауысты Қазыбекті жалпақ арғынға теңеп айтқанын Аға Сұлтан түсініпті. "Аттың төбеліндей, бармақтай ғана Бікеге ашуы неге келсін?" дегені" арғын мен найман ортасында отырған ат төбелі-дей екі-ақ болыс керейге бола ашу шақыра қоймас!" дегені екенін де Құнанбай түсініпті.

Енді бір сәт ол Бікеге тесіле қарап:

- Жарайды, - депті - бұл сөзіңді мақұл дейін. Ал, "Тепсе кері теуіп, басқа шауып отырған өзінің сары бестісі-дағы" - дегеніңе жол болсын? Сен мені қымызға мас болып ашу шақырды деп отырсың ба? - дейді.

Құнекең солай дегенде, Біке де сабасына түсе қойыпты:

- Жоға мырза, мен де қызумен артық айтсам керек, көңіліңе алма, кешір, - деп, өзінің ағат кеткенін жуып, шайыпты. Отырған көпшілш, екі дана бидің сол бір ақылды да, тапқыр кақтығысына тәнті болып, кейнгілерге айта жүріпті.

3

Біке шешен қартайған шағында Аға Сұлтан Құнанбайдың ақын немересі Шәкәрімнің ауылына барыпты. Барса, Шәкәрім үйінде жоқ екен, аң қағуға кетіпті. Шәкәрімнің жұбайы Бікенің алдына дастарқанды жайып, сары самаурыннан шай құя бергенде, Шәкәрім де келе калады. Келгендеде құр келмейді, қанжығасы майланып, көңілі жайланып, құлжаның бір текесін бөктере келеді. Үй-іші, бала-шаға мәре-сәре, бәрі жабыла Құлжаны іреп сояды. Дастарқанға қуырдақ та кеп калады. Шәкәрім оның үстіне бағылан сойып, шешенді әбден күтеді. Бікенің алдына үйме табақ ет тартылады. Етке қоса Құлжаның басы қойылады. Шәкәрім қонағына қарап қолын жаяды:

- Кәне би аға, өзім де, шақырып күтсем деп жүр едім, Құдай айдап кеп қапсыз. Ас батасын бермеңіз, бас батасын бермеңіз, аң батасын беріңіз? деп, жұмбақтай бата сұрайды. Біке, сөз сыңайын түсіне қояды да, былай деп бата береді:

Бесатарың,

Тарс еткенде, тарс етсін!

Түтіні былай кетсін,

Оғы аңға жетсін,

Теке құлай кетсін.

Інісі бата сұрап,

Жаңылса нетсін?

Аллаһу акбар! –

деп бетін сипапты.

Біке шешеннің бұл сөзінің астарын түсіне қойған Шәкәрім:

- Япырым-ау, астан үлкен жоқ, бастан үлкен жоқ, мен қара басып жаңылдым, сонда мен әкемнен астым деймін бе, әлде Абайдан астым дегенім бе? Бұл қай адасқаным? Би-аға ағат кетсем, кешіріңіз? - деп, айыбына Бікеге ат мінгізіп, иығына шапан жауып аттандырыпты дейді ел.