Біләл Назым

Назым Біләл(1825, Қытай, Құлжа қаласы — 1900, сонда) — ақын, ұйғыр әдебиеті классиктерінің бірі. Құлжадағы Байтулла медресесінде оқыған. Шығыс халықтарының тарихы мен әдебиетін жетік білген. Біләлге Ә. Фирдоуси, Ә.Жәми, Ә. Науаи шығармаларының әсері айрықша болған. Біләлдің ақындығы 19 ғ-дың 40-жылдары басталған. Алайда бізге оның 26 — 27 жастан кейінгі жазған өлеңдері ғана белгілі. 1952 ж. “Ғазалият” атты өлеңдер жинағын аяқтап, халық арасына өз қолымен көшіріп таратқан. Біләл поэзиясының негізі — лирикалық шығармалары. Ақын өз шығармаларында қоғамдағы еркіндік пен адамның бас бостандығын насихаттады. Ол әділеттілік пен гуманистік идеяларды ту етіп, ұйғыр поэзиясының мазмұнын кеңейтті. 1864 — 67 ж. Шығыс Түркістанда ұйғыр, қазақ, дұңған халықтарының манжұр-қытай отаршылдарына қарсы ұлт-азаттық қозғалысы өрістеді. Садыр Палуан, молда Шәкір, Саидмұхамед Қаши тәрізді ақындармен бірге Біләл де осы көтеріліске белсене араласты. “Қытай мемлекетіндегі қозғалыс” атты тарихи дастан жазды (1876). Белгілі шығыстанушы Н. Пантусов оны 1880 ж. Қазанда бастырып шығарды. Біләл ұйғыр халқы арасына кеңінен тараған ауыз әдебиеті туындыларының сюжетіне сүйене отырып та бірнеше шығармалар жазған. Солардың ішіндегі кең танылғандары — “Алдамшы Юсупхан” сатиралық поэмасы мен “Назгүм” повесі. Бұл екі шығарманы да Пантусов 1909 ж. Қазанда орыс тіліне аударып бастырған. “Алдамшы Юсупхан” поэмасында Қоқаннан келген, қожамын деп жұртты алдап, сан түрлі қулық-сұмдық әрекеттер жасаған алаяқтың бейнесін әшкерелесе, ал “Назгүм” повесінде қытай отаршыларына қарсы ұлт-азаттық көтерілісіне қатысқан ұйғыр халқының батыр қызы Назгүмнің қаїармандық образы сомдалған. Біләл өз халқын үлкен жүрекпен сүйе біліп, оның азаттығы үшін қалам қуатымен де, қолына қару алып, білек қайратымен де күреске түскен биік рухты азамат әрі ұйғыр әдебиетінің өсіп-өркендеуіне зор үлес қосқан реалист ақын болды.