Біржарғақшалы органоидтар

Біржарғақшалы органоидтардың құрылысы және қызметі

Біржарғақшалы органоидтарға ең алдымен сыртқы жасушалық жарғақша жатады.Басқа біржарғақты органоидтар бір жарғақшамен жасушалардың цитоплазмасынан шектелген каналдардан,қуыстар немесе көпіршіктерден түзіледі.

• ЭПТ-эндоплазмалық тор.Оны кейбір кезде каналдар торы немесе эндоплазмалық ретикулум ЭПР деп атайды.Бұл -өсімдіктерде де,жануарларда да болатын біржарғақты органоид.Эндоплазмалық тор цитоплазманың ішінде болатын және оны шаншып,тесіп өтетін жарғақшалы қуыстар түрінде болады.Ол жасуша көлемінің жартысына дейін орын алуы мүмкін.Эндоплазмалық тор тасымалдау және өз заттарын синтездеу қызметін атқарады.Жасушаішалак тасымалдауқызметі цитоплазмадан оқшауланған жасуша бетімен сақтамалы немесе зиянды заттарды араластырудан тұрады.Бұл өз кезегінде аса құнды заттарды сақтауға немесе жасушалардың өзін-өзі уландыруында бөгет жасауға мүмкіндік туғызады.Эндоплазмалық тор рибосомалардың болуына байланысты екі түрге бөлінеді.Жарғақшаның ішкі жағына рибосома толы ЭПТ кедір-бұдырлы эндоплазмалық тор деп аталады.Онда негізінен күрделі нәруыздар синтезделеді.Өйткені эндоплазмалық тор жарғақшасына рибосомалар тығыз шашыраған,мұнда нәруыздардың үлкен көлемді өндіріс пен жасушаішілік фабрика жұмыс істейді.Егер эндоплазмалық торда рибосомалар болмаса,онда ол тегіс эндоплазмалық тор деп аталады.Тегіс эндоплазмалық торда көмірсулар және майлар синтезделіп жаңарады.Жас,жаңа ғана түзілген эндоплазмалық тор жасушаларында сыртқы плазмалық жарғақшаны артқа итеру арқылы түзіледі.Эндоплазмалық тор жарғақшамен,ядро жарғақшасымен және Гольджи жиынтығымен байланысты деген теория бар.
• Гольджи жиынтығы-өсімдіктер мен жануарлардың біржарғақшалы органоиды.Оның жарғақтары жасуша цитоплазмасының барлығына таралмайды.Олар ядроға жақын орналасады және қуыс цистерна түзеді.Қуыс цистернадан біртіндеп жарғақшалық көпіршіктер-диктисомалар баулықсызданады.Гольджи жиынтығында рибосомалар болмайды,сондықтан да ол ешқашан нәруыз синтездемейді.Алайда онда көмірсулар мен липидтердің синтезі және жаңару процесі болады.Заттардың жасушаішілік тасымалдануы қосалқы қызмет атқарады.Гольджи жиынтығы ең алдымен синтезделген заттарды жарғақшалық көпіршіктерге орналастырады.Көпіршіктерге жасушалардан шығарылуы тиісті зат алмасудың зиянды қалдықтарының да түсуі мүмкін.Көпіршіктер басқа ағза бөліктеріне қажетті заттарды көпіршіктерге орналастырады.Мысалы,мұның гормондар мен азықтық ферменттер болуы да мүмкін.Гольджи жиынтығынан баулықтанған көпіршіктердің экзоцитозы кезінде көпіршіктегілерді жасушадан шығарып,сыртқы жарғақшаларды қалпына келтіреді.Бұл органоид лизосомалар жарғақшаларын да қалыптастырады.
• Лизосомалар-саңырауқұлақтар және жануарлардың жасушаларына тән біржарғақшалы органоидтар.Шын мәнінде бұл-ерітінді ішінде заттарды қорытуға және ыдыратуға дайын ферменттері болатын оқшауланған жарғақшалық көпіршік.Лизосомалар ферменттері лизис-ыдырау туғызады.Бұл лизосомада шамамен 30 қорыта алатын нәруыз-ферменттердің болуы мүмкін.Бұл нәруыздар кедір-бұдырлы эндоплазмалық торда түзіліп,одан жарғақшалар қалыптасып,лизосомалар баулықсызданғаннан кейін,Гольджи жиынтығына түседі.Егер лизосома азықтық немесе зиянды бөлшекке қосылса,мысалы,бактерияға,онда лизосома бөлшектерді ыдырату үдерісін бастайды.Лизосомалар жасушаішілік қорытуды және жасушаларды қорғауды жүзеге асырады.Егер аштық нәтижесінде қоректік заттардың сақтамасы жасушада болмай қалса,онда лизосомалар жасушада бар жасуша бөлігін де қорыта алады.Мұндай процесті автолиз деп атайды.Автолиз қажетсіз жасушаларды жоюға мәжбүрлі болған кезде жүреді.Мысалы,итшабақтың құйрығы өздігінен қорытылады да оның құрамдас бөлігі аяқтарының заттарын синтездеуге пайдаланылады.Лизосомалар да қанқа сүйектене бастағанда адам ұрығының шеміршек ұлпасы жасушаларын қорытады.Егер өте жіңішке инемен лизосоманың жарғақшасын жыртса,онда лизосома оның бөліктері мен құрамдас бөліктерін қорытып,жасуша тіршілігін жоя алады.Егер лизосомада өзіне түскен заттарды түпкілікті қорытуға жағдайы келмеген жағдайда, ол қалдық денешіктердің жинақталуы жасушаның ескіргенін білдіреді.Әсіресе сөз біржасушалы жануарларды алатын болсақ,қызмет атқаратын лизосомарын көбінесе асқорыту вакуольдері деп атайды.Алайда нағыз вакуоль және асқорыту вакуоль мүлде әртүрлі қызмет атқарады және әр түрлі ағзаларға тән құбылыс болып табылады.
• Нағыз вакуоль-тек қана өсімдіктерде болатын біржарғақшалы органоид.Бұл да жарғақшалық көпіршік,бірақ мөлшері өте үлкен.Ол ескіріңкіреген өсімдік жасшасында ядросы және басқа органоидтары жоқ бүкіл бүкіл цитоплазмалық кеңістікті алып жатады.Жас жасушаларда вакуольдер онша үлкен емес,сондай-ақ әдетте олардың саны өте көп болады.Вакуольге толы сұйықтықжасуша сөлі деп аталады.Ал цитоплазмадан шектеп тұрған вакуоль жарғақшасын тонопласт деп атайды. Жасуша сөлінде сан алуан заттар болады.Вакуольде жасушаға қажеттігіне қарай пайдалы заттар да,сондай-ақ зиянды қоқыстар да жинақталады.Вакуольдегі заттардың сақталу ерекшелігі-оған концентрациялы ерітінділер түріндегі заттар жиі қатысады.Олар тұз немесе қышқыл болуы мүмкін,бірақ майлар немесе полисахаридтер қатыспайды.Цитрус тұқымдастарда вакуольдер едәуір үлкен болады.Олар-мандариндер және лимондар бөлігінде болатын ұрщық тәрізді сегменттер.Вакуольдің тағы бір маңызды рөлі-цитоплазма мен жасуша сөлі арасында суды бөліп тарату.Әсіресе өсімдіктер ыстық климат кезінде ылғал тапшылығына ұшырайды.Жасушалар мен өсімдік бөліктері су жетіспегендіктен,серпімділіктен айрылған кезде вакуоль тургорлық қысымды сақтап қалуға маңызды рөл атқарады.Бұл- жасуша ішінде болатын сұйықтықтың жарғақшаға қысым түсіру күші.
• Пероксисома әрі майдаденешік -жоғары сатыдағы өсімдіктерге және омыртқалы жануарларға тән біржарғақшалы органоид.Бұл сырттай қарағанда ұсақ вакуольдерге немесе орташа мөлшерлі лизосомаға ұқсас шағын жарғақшалық көпіршік.Бірақ пероксисома құрамында ферменттердің басқа жиынтығы болады.Олар энергетикалық алмасудың күрделі үдерістерін сутегі асқын тотығын оттегіне және сутегіне ыдырату ісін жүзеге асырады.Олар өсімдіктерде фототынысалудың курделі үдерісіне,ал жануарларда липидтік алмасу кезеңін іске асырады.Эндоплазмалық тордан баулықсызданған көпіршіктер түзеді.