Бұхара Халық Кеңес Республикасы
| Бұхара Халық Кеңес Республикасы өзб. [1]بخارا خلق شورالر جمھوریتی بۇخارا خەلق شورالەر جۇمھۇرىيەتى Buxoro xalq shoʻro jumhuriyati Кеңестік республика | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
.svg)
| |||||||||
| Астанасы | Бұхара | ||||||||
| Ірі қалалары | Бұхара, Қаршы, Термез, Шаржүй, Күләб, Душанбе, Шаһрисабз | ||||||||
| Тіл(дер)і | өзбек, парсы (тәжік), орыс | ||||||||
| Діні | Зайырлы мемлекет Негізгі діні — ислам | ||||||||
| Ақша бірлігі | Бұхара рублі Бұхара теңгесі РКФСР рублі КСРО рублі | ||||||||
| Аумағы | 182 193 км² | ||||||||
| Халқы | Шамамен 2,5 млн адам Негізінен өзбектер мен тәжіктер, сонымен қатар түрікмендер, памир халықтары, орыстар және т.б | ||||||||
| Басқару формасы | Социалистік Кеңес Республикасы | ||||||||
| Бүкілбұхар ревкомының төрағасы | |||||||||
| - 14 қыркүйек — 8 қазан 1920 | Әбдіқадыр Мұхитдинов | ||||||||
| Бұхара Халық Кеңес Республикасы ОАК төрағасы | |||||||||
| - 6 қазан 1920 — 22 қыркүйек 1921 | Әбдіқадыр Мұхитдинов | ||||||||
| - 25 қыркүйек — 8 желтоқсан 1921 | Осман Қожа | ||||||||
| - 12 сәуір — 17 тамыз 1922 | Муынжан Әминов | ||||||||
| - 1922—1924 | Парса Қожаев | ||||||||
| Бұхара Халық Кеңес Республикасы Халық нәзірлері кеңесінің төрағасы | |||||||||
| - 8 қазан 1920 — 19 сәуір 1923 | Файзулла Қожаев | ||||||||
| - 15 мамыр 1923 — 27 қазан 1924 | Әбдіқадыр Мұхитдинов | ||||||||
Бұқар Халық Кеңес Республикасы — уақытша ұйымдастырылған "қуыршақ" мемлекет, Буқарға Қызыл Әскері шабуыл жасап, Буқар әміршілігінің жойылғаннан соң құрылған еді. 1920 жылының қыркүйектің 2-сінде қүйымдастырылған еді. 1920 жылының қыркүйектің 14-інде республика болып жарияланды.
Бұқар Халық Кеңес Республикасы көлемі 182 193 шаршы шақырым (км²) еді, халық саны 2,2 миллион адамға жуық еді, ұлттық құрамы — тәжіктер, өзбектер және түрікмендер еді. Бұқар Халық Кеңес Республикасы Түркістан АКСР-мен, Хорезм Халық Кеңес Республикасымен және Ауғанстанмен шектеседі. Астанасы — Көне Бұқар еді.
Кеңес Ресейдің үкіметі заң бойынша Бұқардың тәуелсіздігін мойындаған, әмір Кеңес Ресейдің үкіметімен достық байланыстарын үзілмей, Ферғана жазығы мен Түркістанның басқа бөліктерінде пайда болған баспашылықты қолдамаған.
Бұхара Халық Кеңес Республикасы (БХКР)— 1920 — 24 жылдары Орта Азияда болған мемлекет. Түркістан АКСР-імен, Хиуа Халық Кеңес Республикасы және Ауғанстанмен шектесті. Негізгі тұрғындары өзбектер, тәжіктер және түрікмендер астанасы — Бұхара қ. болды. РК(б)П көмегіне сүйенген, 1918 ж. құрылған Бұхар компартиясы 1920 ж. 16 — 18 тамыздағы съезінде қарулы көтеріліс арқылы хандық өкіметті жоюды ұсынды. 23 тамызда олар “халықтық өкімет” деген атпен жасанды ревком құрды. Кеңес үкіметі Бұхар хандығын құлату мақсатында М.В. Фрунзе бастаған Қызыл Армия бөлімдерін (9 мың адам, 230 пулемет, 40 зеңбірек, 5 бронепоезд, 11 самолет) аттандырды. 29 тамыз бен 2 қыркүйек аралығында “Бұхар операциясы” жүзеге асырылды. 8 қазанда БХКР жарияланды. Өлкенің байырғы тұрғындарының ұлттық, діни, т.б. ерекшеліктерін ескермеген жаңа мемл. құрылыс халық наразылығын күшейтіп, сол жылы Бұхарада “Иттихад-и ислам” (Ислам бірлестігі) атты партия құрылды. Оның қатарында БХКР жетекшілерінен Ә.Мухитдинов (сауда және өнеркәсіп министрі), К.Мукамилов (Бұхар компартиясының жауапты хатшысы) болды. Бұл партия кеңестік биліктің жүгенсіз әрекетіне қарсы шығып, жергілікті халықтың ұлттық, діни сезіміне құрметпен қарауды, жеке меншікке қол сұқпауды және РК(б)П-ның Түркістан бюросы мүшелері мен Қызыл Армияның Бұхарадан кетуін талап етті. Орталықтағылар оған құлақ аспады. Нәтижесінде жергілікті коммунистер О. Полатхожаев (Бұхара орталық аткомының төрағасы), А. Арипов (әскери назир), Ә. Риза (милиция бастығы) секілді өкімет өкілдері басмашылар жағына шығып кетті. Түркияның атақты генералы, біртұтас Түркістан Республикасын құру үшін күрескен белгілі қайраткер Энвер Паша Орта Азияға келген тұста, бұхарлықтардың тәуелсіздік жолындағы іс-әрекеттері барынша қыза түсті. Әсіресе, оның ауғандық мамандар күшімен Душанбеде қару-жарақ шеберханасын ашуы басмашылық қозғалысқа жаңа серпін берді. 1923 ж. Бұхардағы басмашылар қозғалысы негізгі үш майданда жүрді. Орталық Бұхара майданында Салим Паша әскері, Шығыс Бұхара майданында Ибрагимбек, Батыс Бұхара майданында молда Абдул Қахар әскері шайқасты. 1924 ж. 19 қыркүйекте Кеңестердің Бүкілбұхарлық құрылтайы БХКР-ді Бұхар Кеңестік Социалистік Республикасы (БКСР) деп атау туралы шешім қабылдады. Кейін Орта Азия республикаларының ұлттық-мемл. шекараларының нақтылануына байланысты БКСР жойылып, оның жері жаңадан ұйымдасқан Өзбек КСР-і, Түрікмен КСР-і, Тәжік АКСР-і (1929 жылдан Тәжік КСР-і) құрамына бөлініп берілді.
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Әдеб.: Ишанов А.И., Бухарская Народная Советская Республика, Таш., 1969; Зиманов С.З., От освободительных идей к советской государственности в Бухаре и Хиве, А.-А., 1976;
- Velіdі A. Z., Bugunku Turkіlі (Turkіstan) ve yakіn tarіhі. Gіlt І. Batі ve kuzey Turkіstan, Іstanbul, 1981; Baymіrza Hayіt, Turkіstan Devletlerіnіn mіllі mucadelerі tarіhі, Ankara, 1995.[2]