Валюта жүйесі

Валюта жүйесі — валюталардың, оларды пайдалану мен өзара айырбастау, төлем құралдары ретінде қолдану ережелері мен нормаларының, сондай-ақ қаржы-кредит қатынастарының жиынтығы. Валютаның шығарылуы мен айналысқа түсуін реттеуші органдар да валюта жүйесіне жатады.

Валюта жүйесі ұлттық, әлемдік, аймақтық немесе мемлекетаралық валюта жүйесі болып үшке бөлінеді. Ұлттық валюта жүйесі — халықаралық төлем айналымын жүзеге асыратын, ұдайы өндіріс процесі үшін қажетті валюта ресурсын құрайтын және оны пайдалануға көмектесетін экономикалық қатынастар жиынтығы. Ұлттық валюта жүйесі елдің қаржы жүйесінің құрамдас бөлігі болып табылады. Оның ерекшеліктері ел экономикасының ішкі және сыртқы жағдайына байланысты анықталады. Әлемдік валюта жүйесі халықар. қаржы-кредит институттары мен валюталық құралдардың қызмет етуін қамтамасыз ететін халықаралық келісімшарттар мен мемлекетаралық құқықтық нормалар кешенін қамтиды. Әлемдік валюта жүйесі 19 ғ-дың орта шенінде құрылған. Әлемдік валюта жүйесілерінің қызмет ету сипаты мен тұрақтылығы әлемдік шаруашылықтың құрылымдық қағидаларының сәйкес келу дәрежесіне және алдыңғы қатарлы елдердің мүдделеріне байланысты болып келеді. Егер аталмыш шарттар өзгерсе, әлемдік валюта жүйесі құлдырап, өз қызметін тоқтатады да, оның орнына жаңа валюта жүйесі құрылады. Әлемдік валюта жүйесі мен ұлттық валюта жүйесі сыртқы экономикалық қызмет көрсететін ұлттық банктер арқылы байланысады. Аймақтық валюта жүйесі өнеркәсібі дамыған елдердегі валюта жүйесі төңірегінде құрылады. Мысалы, Еуропа валюта жүйесі (ЕВЖ) Еуропалық қоғамдастыққа мүше елдердің валюта аймағында ұйымдастырылған экон. қатынастарды білдіреді. Ұлтттық және әлемдік валюта жүйесілері арасындағы байланыс пен айырмашылықтар олардың негізгі белгілерінен көрінеді (кестені қ.). Егер ұлттық валюта жүйесі ұлттық валютаға — елдің ақша бірлігіне негізделсе, ал әлемдік валюта жүйесі — бір немесе бірнеше резервтік валюталарға немесе халықаралық есептесу бірліктеріне негізделеді. Әлемдік валюта жүйесі төмендегідей валюта жүйелерін қамтиды: Алғашқы әлемдік валюта жүйесі стихиялы түрде 19 ғ-да өнеркәсіптік революциядан кейін алтын-ақша стандартына негізделіп қызмет ететін жүйе ретінде қалыптасты. Бұл жүйе заңды түрде мемлекетаралық келісімшарттармен 1867 ж. Париж конференциясында бекітілгендіктен, ол Париж валюта жүйесі деп аталды. Екінші әлемдік валюта жүйесі Генуя халықаралық экономикалық конференциясында (1922) құрылды. Генуя валюта жүйесі алтын стандарты қағидасына негізделді. Үшінші әлемдік валюта жүйесі БҰҰ-ның Бреттон-Вудста (1944, АҚШ) өткен қаржы-валюта конференциясында дүниежүз. сауданы ұйымдастырудың валюталық, қаржы-кредиттік қатынастардың ұйымдастырылу ерекшеліктерінің бекітілуі негізінде қалыптасты. Бреттон — Вудс валюта жүйесінде алтын стандартының орнына доллар қабылданды. Бреттон-Вудс конференциясының шешімі бойынша екі халықар. валюталық-кредиттік ұйым: Халықаралық валюта қоры мен Дүниежүзілік қайта құру және даму банкі құрылды. Төртінші валюта жүйесі Халықаралық валюта қорына мүше елдердің Кингстондағы (1976, Ямайка) келісімі негізінде орнықты. Ямайка валюта жүйесі СДР-дің (қарыз берудің арнайы құқығы) халықаралық валюталық есеп айырысу бірлігі ретінде енгізілуіне жағдай жасады. Ең соңында, аймақтық сипаттағы Еуропа валюта жүйесі экономикалық интеграциялану процесін ынталандыру мақсатында Еуропалық экономикалық қоғамдастыққа мүше елдердің қатысуымен құрылды (1979).

Еуропа валюта жүйесі ЭКЮ-дің (еуропалық валюта бірлігі) қызмет етуіне негізделген. 1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап ЭКЮ есеп айырысу бірлігі ЕВРО деп аталатын ақша бірлігіне ауыстырылды.