Гондурас

	Гондурас Республикасы; ис. República de Honduras
Байрақ	Елтаңба
	Ұран: «Libre, Soberana e Independiente»
	Әнұран: «Tu bandera es un lampo de cielo»
Тарихы
Тәуелсіздік күні	15 қыркүйек 1821 жыл (жарияланды); 1823 жыл (мойндалды) ((Испаниядан))
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі	испан тілі
Елорда	Тегусигальпа
Ірі қаласы	Тегусигальпа
Үкімет түрі	Президенттік республика
Президенті; Вице-президенті	Сиомара Кастро; Сальвадор Насралла
Географиясы
Жер аумағы; • Барлығы	Әлем бойынша 101-ші орын; 112 492 км²
Жұрты; • Сарап (2016); • Санақ (2007); • Тығыздығы	; 9 112 867 адам (95-ші); 7 529 403 адам; 64 адам/км² (128-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ); • Қорытынды (2018) ; • Жан басына шаққанда	; 49,010 млрд. $ (104-ші); 5,817 $ (133-ші)
ЖІӨ (номинал); • Қорытынды (2018); • Жан басына шаққанда	; 23,835 млрд. $ (108-ші); 2,829 $ (128-ші)
АДИ (2017)	▲ 0,617 (орташа) (133-ші)
Валютасы	Лемпира
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі	.hn
ISO коды	HON
ХОК коды	HON
Телефон коды	+504
Уақыт белдеулері	UTC−6:00

Координаттар: 14°38′00″ с. е. 86°49′00″ б. б. / 14.63333° с. е. 86.81667° б. б. ^(G) ^(O) ^(Я)

Гондурас Республикасы (ис. República de Honduras [reˈpuβlika ðe onˈduɾas]) — Орталық Америкада орналасқан мемлекет. Елордасы — Тегусигальпа қаласы (1880 жылға дейін — Комаягуа). Оңтүстік-шығыста Никарагуа елімен, оңтүстік-батыста Сальвадормен, ал батыста болса Гуатемала елдерімен шекараласады. Солтүстікте Кариб теңізі және оңтүстікте Тынық мұхиты орналасқан.

Кезінде Британ Гондурасынан (орыс.)қаз. (қазіргі Белиз) ажырату үшін Испан Гондурасы деп аталатын.

Этимологиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Испан тілінен honduras («онду́рас») — «Тереңдіктер» деп аударылады. Аңыз бойынша Христофор Колумб өзінің 1502 жылғы төртінші және соңғы экспедициясында үлкен дауылға түседі де, аман қалғаннан кейін «Gracias a Dios que hemos salido de esas honduras!» («Осы тереңдіктен құтқарылып қалғанымызға Құдайға шүкір!») деген.

Басында Гондурас аты тек Құдайға Шүкір мүйісінің (исп. «Грасиас а Диос мүйісі» (ағыл.)қаз.) шығыс аумағы туралы ғана қолданылатын.

Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Ежелгі заманда Гондурасты майя, ленка, отоми-манге, мискито-матагальпа, хикаке сияқты үнді тайпалары алғашқы қауымдық құрылысында мекендейтін. Көбінесе егіншіліктің отап-өртеу жүйесі, балық шаруашылығымен мен аң аулаумен айналысатын.

Копандағы Майя өкілінің иероглифі. Майя өркениеті Гондурастың батыс бөлігінде басым болды.^[3]

Б.з.д. ІІ мыңжылдықта өзінің жазуы, қолөнері мен әскері бар майялар басқа үндістерді құнарсыз жерге ығыстырады. Олар сол кездің өзінде өте дамыған болатын: Жүгері өсіріп, тастан ғимарат құрып және жол құрастыра алатын. Қазіргі Гондурас жерінде майялардың ең ірі орталықтарының бірі, Копан қаласы, орналасатын. Алайда ІХ ғасырда белгісіз себептерге байланысты майялар сол жерден кетіп, Юкатан түбегіне көшеді. Копан қаласының қалдықтары 1839 жылы Мексикалық археологтармен табылған.

Колониализм кезі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1502 жылы Христофор Колумб Гондурастың солтүстік жағалауын ашады, және 22 жылдан кейін оның толық жаулануы басталады. Алтын мен күміс іздеген Конкистадор жасағы Мексика жаулаушысы Эрнан Кортес бұйрығымен 1524 жылы Гондурас жерінде Испан королінің басшылығын орнатады. Сол жерде тапқан күміс кен орындарында олар қоныстар құрады, соның ішінде үш ғасырдан кейін Гондурас астанасы болып кететін Тегусигальпа да бар.

1536 жылы көсем Лемпира испан колонизаторларына қарсы соғыс бастайды. Алайда, ол соныңда сәтсіз болып шығып, Лемпира шайқаста өлгеннен кейін оның жасағы ыдырайды.

XVI ғасырының ортасынан бастап Гондурас Гуатемала генерал-капитаншылық құрамына кіріп кетеді. Сол кезде Гондураста феодалисттік құрылым пайда болады, соның көбі испандармен иеленетін. XVIII ғасырдың басына қарай күміс алу Гондурас экономикасының негізі болып кетеді, және болашақ астана Тегусигальпа маңында кен орындардың көбісі болатын. XVII—XVIII ғасырларда испан колонизаторлары негр құлдардың елге кіргізілуін бастайды және үнді-испан метистері Гуатемаладан Гондурасқа көшіп келе жататын.

XVI—XVII ғасырларда ағылшын, голланд және француз қарақшыларының Кариб теңізінде шабуылдары сирек емес жағдай болатын. Олар Гондурастың солтүстік жағалауына да бірнеше рет шапқыншылық ұйымдастыратын. Кейбір болжамдарға сүйенсек, Капитан Уильям Киддтің ұрлағаны Гондурас маңындағы аралдардың бірінде тығылған.

XIX ғасыр[өңдеу | қайнарын өңдеу]

XIX ғасырда Гондурас Америкалық испандарға қарсы соғыстың орталықтарының бірі болатын және 1821 жылы 15 қыркүйекте Гондурас өзінің тәуелсіздігін жариялайды. Дәл осы кезде Гондураста түрлі саяси партиялар пайда болды; соның ішінде консервативті жериеленушілер мен либералды буржуазия. Екеуінің арасында бәсекелестік жиі байқалатын, соңында жеңіске жеткендер консервативті жериеленушілер болады да, соған байланысты 1821 жылы Гондурас Мексика Империясының құрамына кіріп кетеді.

1823 жылы Гондурас Орталық Американың Біріккен провинциаларының құрамына кіреді. Сонда да либерал мен консерваторлардың шайқасы бітпеді. Енді либералдардың басты мақсаты - федералисттік басқаруды, таптық (сословиелік) артықшылықтардың жойылуы мен жер реформасының жасалуын қолдау және консерваторлардың басты мақсаты - жериеленуші мен дін басылар артықшылықтарын мен унитарлы құрылымның жасалуын қолдау.

Генерал Франсиско Морасан портреті

Федерацияның құрылғанына себеп болған азаматтық соғыста Гондурастық генерал Франсиско Морасан үлкен рөл ойнады. 1829 жылы ол басқарған әскер Гуатемала қаласын жаулап алған. Федералды конституция жаңартылады да, Морасан Федерацияның Президенті болып сайланады.

Соған қарамастан болған қақтығыстар 1838 жылы Федерацияның ыдырауына және Гондурастың тәуелсіздік жариялауына әсер етеді. 1839 жылдың қаңтарда Гондурастың тұңғыш конституциясы қабылданады.

Өзін әлі де Орталық Америка Федерациясының Президенті қылып санаған генерал Морасан Сальвадор мен Коста-Рикада нығайып, әскерінің күшін қолданып Орталық Американы басқаруға тырысады.1842 жылы гондурастықтарға тұтқынға түсіп, атылады.

Кейінгі бірнеше он жылдықтардың ішінде Гондураста болатын оқиғаның барлығы да көрші елдерге қарсы шайқастар, азаматтық соғыстар (1845 мен 1875 жылдар арасында Гондураста 12 азаматтық соғыс болады) мен әскери төңкерістер; соның барлығына себеп болған - либерал мен консерватор арасындағы келіспеушілік пен билікке талас.

XIX ғасырдың соңына қарай Гондурасқа шетелдік инвестициялар салынатын болды; соның ішінде британдық (көбінесе финанстық секторға) пен АҚШтың (америкалық компаниялар көптеген банан плантацияларын құруды бастайды және теңіз порттар мен жолдар салумен айналысады).

ХХ ғасыр[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1954 жылдың мамырында жұмысшылардың наразылығынан "Юнайтед Фрут Компани"-дің талаптың қанағаттандырылуына тура келеді. 1954 жылдың Президенттік сайлауында либерал Вильеда Моралес жеңеді, алайда ол әділетсіз болып шығады да, оның орнына Президенттік орынды уақытша Вице-Президент Лосано Диас алады. Ел ішінде шу тоқтамады және 1956 жылының қазанында әскери төңкеріс болады да, елді әскери хунта басқаратын болады.

1957 жылы Вильеда Моралес сайлауда қайтадан жеңіске жетеді, алайда оның әкімшілігінің жасаған шешімдеріне келіспеген әскер 1963 жылының қазанында оның үкіметі орындарынан босатылады да, Гондурасты басқаратын полковник Освальдо Лопес Арельяно болады.

1965 ақпанында әскери хунта сайлау өткізеді. Сол жерде консерваторлар жеңіске жетеді. Ассамблея бұдан бұрын да билеп жүрген Лопес Арельяноны Президент тағына отырғызады. Ол прессаға цензура бастайды, демократиялық ұйымдарға қарсы репрессиялар жасайды да, өзінің мен Либералды партиялардан басқа саяси партиялардың барлығына да тыйым салады.

1969 жылдың шілдесінде Сальвадор мен Гондурас арасында Футбол соғысы (орыс.)қаз. атты қарулы қақтығыс болады. Соның нәтижесінен Арельяно режімнің либерализациялауына тура келеді. 1971 жылдың қаңтарында Либералды мен Консервативті партиялар арасында екі-партиялық құрылымның орнауы туралы келісім жасалады. Сол жылдың маусымында Президенттік сайлауда консерватор Рамон Э. Крус жеңеді.

1981 жылдың қарашасында Гондурас азаматтық басқаруға оралады, алайда әскерилердің әсері саясатта әлі де болып жатады. 1982 жылдың Конституциясы әлі де қолданылыста.

Географиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Гондурас физикалық картасы

Гондурас Орталық Америкада орналасқан және Орталық Америка Истмусының солтүстік бөлігін алып жатыр. Оңтүстікте Гондурас Никарагуамен, батыста Гуатемаламен, оңтүстік-батыста Сальвадормен шектеседі; солтүстігінде және шығысында Кариб теңізі, оңтүстік-батысында Тынық мұхитындағы Фонсека шығанағы орналасқан. Ел құрамына оның айналасындағы аралдар да жатады.

Территориясының көп бөлігін биік таулар (биіктігі 2870 м-ге дейін) құрайды, негізінен архейдің кристалды және метаморфтық жыныстарынан, ал оңтүстігінде кайнозой лаваларынан тұрады.

Гондурас шығыстан батысқа қарай тау жоталарымен қиылысатын кең қыратта орналасқан: Монтекилос, Комаягуа және Опалак, елдің ең биік нүктесі Серро-Лас-Минас тауы (2870 м). Гондурас территориясының 80%-ын таулар алып жатыр, ал ойпаттар негізінен тек жағалауында кездеседі. Терең тектоникалық аңғар тау жоталарын солтүстіктен оңтүстікке, Улуа өзенінің бастауынан Фонсека шығанағына дейін бөліп тұрады. Оның Кариб теңізі жағалауынан шығанағына дейінгі ұзындығы 280 км, ал түбінің ең биік нүктесі, яғни екі мұхит алаптарының аңғарішілік су алабы, теңіз деңгейінен 940 м биіктікке жетеді. Гондурастағы басқа екі үлкен өзендері - Патука және Агуан.

Елдің ең үлкен көлі – Йохоа.

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

↑ ^a ^b ^c ^d World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.
↑ 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.
↑ https://kk.wikisko.ru/wiki/History_of_Honduras

[imf2-1] World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.

[HDI-2] 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2018). Тексерілді, 14 қыркүйек 2018.

[3] ttps://kk.wikisko.ru/wiki/History_of_Honduras

[1]

[2]

[3]