Грузия
.svg)
Грузия[a] (груз. საქართველო [sɑkʰɑrtʰvɛlɔ], Сакартвело) — Еуропа құрлығының оңтүстік-шығысында, Кавказ тауларының оңтүстік бөлігінде орналасқан мемлекет. 66 әкімшілік ауданға бөлінеді. Құрамына Абхазия (1931) және Аджария (1921) республикалары енеді.
Жер көлемі — 69,7 мың км². Халқы — 3,9 млн. Тұрғындарының 70,1%-і грузиндер (гүржілер). Бұдан басқа армяндар (8,1%), орыстар (6,3%), әзербайжандар (5,7%), осетиндер (3%), абхаздар (1,8%), гректер, украиндар, т.б. тұрады. Астанасы — Тбилиси қаласы (1,2 млн.). Халқының көпшілік бөлігі — христиан дінінің православие тармағын ұстанады, қалғандары мұсылмандар мен католиктер. Ресми тілі — грузин тілі. Үкімет басшысы — премьер-министр. Заң шығарушы органы — бір палаталы парламент. Конституциясы 1995 жылғы 24 тамызда қабылданған. Ұлттық ақшасы — лари.
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]XV ғасырға дейін
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Грузиндер, ұлт ретінде, антикалық дәуірден бері бар. Елдің Тбилиси (бұрын Тифлис) атты астанасын V ғасырда король I Вахтанг Горгасали құрған еді. Бұл кездері қазіргі Грузияның батыс жерлері Рим империясына бағынышты еді.[5] Парсы еліне шапқыншылықтары кезінде, VII ғасырға қарай арабтар Кавказға басып кірді. Грузия осылайша VII ғасырдың ортасынан[6] 1122 жылдағы IV Давид қолынан Тбилиси әмірлігінің ыдырауына дейін арабтарға бағынышты болған.[7] Әмірліктің орнын көп ұзамай Грузин патшалығы алды. Моңғол шапқыншылығы нәтижесінде ыдыраған патшалықты V Георгий Көрнекті 1299–1302 жылдары қайта құрды. Патша Георгийдің өлімінен кейін, XV ғасырға қарай грузин мемлекеттігі жоқ болды.[8]
Ерте Жаңа заман
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1400 жылдары Грузия бірнеше кінәздікке бөлінді. 1541–1544 жылдары парсылар шығыс Грузияға төрт рет шапқыншылық жасады. 1555 жылдан грузиялық патшалар парсылық шаһқа бағынатын болды.[9]
Жаңа заман
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1783 жылы Ресей патшайымы II Екатерина мен грузин патшасы II Ираклий Георгиевск трактатына қол қойды да, Ресей осылайша Грузияны қорғауға құқық алды. 1798 жылы парсылар Тбилисиді өрттеп жіберді. 1811 жылдан 1918 жылға дейін Грузия Орыс патшасына бағынышты еді. 1918–1921 жылдары Грузия Грузин демократиялық республикасы ретінде тәуелсіз болды, алайда көп ұзамай оны Кеңес одағы жаулады. Кеңестік оккупация 1991 жылғы желтоқсанға дейін жалғасты.[9]
Посткеңестік заманы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1991 жылы Грузия тәуелсіздігін қалпына келтіру туралы референдум барысында грузиндердің көпшілігі тәуелсіздік қолдады. Ел осылайша КСРО-дан бөлініп шықты. Алайда төңкеріс нәтижесінде тұңғыш президент Звиад Гамсахурдия биліктен тайдырылды да, елде 1993 жылға дейін қысқа азаматтық соғыс орын алады.[8]
1990–1992 жылдардағы бытыраңқылық пен зорлық-зомбылық нәтижесінде 1992 жылы Оңтүстік Осетия өз тәуелсіздігін жариялады. Грузин, осетин мен ресейлік әскерилердің келісімінен кейін-ақ жағдай бәсеңдеді. 1992 жылдан 1993 жылға дейін Грузия Абхазия сепаратизміне жол бермейтін болды да, аймаққа әскерін жіберді. 30 000-ға дейін адам көз жұмған. 1994 жылы екі жақ бітім жасады.[8]
Эдуард Шеварднадзе сайлауды бұрмалады деген айып көреді де, Раушан төңкерісі нәтижесінде биліктен қуылады. 2003 жылы билікке батысшыл Михаил Саакашвили келеді. 2004 жылы грузиялық және оңтүстік осетиялық әскерилер шайқасты.[8] Сол жылы Аджария дағдарысы да орын алады, алайда бұл төңкеріс қантөгіссіз өтеді. 2008 жылы Ресей Абхазия мен Оңтүстік Осетия тәуелсіздіктерін мойындады, бұл екі аймақты халықаралық қауымдастық әлі де мемлекет деп танымайды.
2000 жылдардан бері Грузия Еуропа одағы мен НАТО-ға мүшелігін ұсынып тұр. 2008 жылы Ресей Грузияға заңсыз басып кірді да, Грузия территориясының 20%-нан айырылды. Абхазия мен Оңтүстік Осетия әлі де Ресей оккупациясында тұр.[9][10]
2024 жылғы 26 қазаннан бері жемқорлық пен ресейшіл авторитаризм айыптарын көрген Грузин арманы партиясы[11] сол күнгі парламенттік сайлауды бұрмалады деген айып көріп жүр. Грузин арманы Еуропа одағына мүшелік жайлы келіссөздерді 2028 жылға дейін жылжытты да, бұл және басқа да себептерден елде саяси дағдарыс жүр,[12] жаппай наразылық шаралары жалғасып жатыр.[13][14]
Географиясы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Грузияның Ресей, Әзербайжан, Түркия және Армения мемлекеттерімен шекарасы бар. Елдің Қара теңіз бойы жағалауы бар. Кавказ тауларында орналасқан бұл елдің ең жоғарғы нүктесі 5 193 метр биік. Елде 25 000 шақты өзен бар.
Әкімшілік бөлінісі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Грузия 9 аймақ, 1 қала мен 2 автономиялы республикадан құрылған. Бұлар 67 аудан мен 12 автономиялы қаладан тұрады.[15]
Абхазия аймағы 1999 жылы өз тәуелсіздігін жариялаған.[16] Оңтүстік Осетияны Грузия үкіметі «Цхинвал аймағы» деп таниды. Екі аймақ та, Грузия мәліметінше, Ресей тарапынан жауланған.[17]
| Аймақ | Center | Ауданы (км2) | Халқы[2] | Тығыздығы |
|---|---|---|---|---|
| Абхазия | Сухуми | 8,660 | 242,862шам. | 28.04 |
| Аджария | Батуми | 2,880 | 333,953 | 115.95 |
| Гурия | Озургети | 2,033 | 113,350 | 55.75 |
| Имеретия | Кутаиси | 6,475 | 533,906 | 82.45 |
| Кахетия | Телави | 11,311 | 318,583 | 28.16 |
| Квемо-Картли | Рустави | 6,072 | 423,986 | 69.82 |
| Мцхета-Мтианети | Мцхета | 6,786 | 94,573 | 13.93 |
| Рача-Лечхуми және Төменгі Сванетия | Амбролаури | 4,990 | 32,089 | 6.43 |
| Самегрело-Жоғарғы Сванетия | Зугдиди | 7,440 | 330,761 | 44.45 |
| Самцхе-Джавахети | Ахалцихе | 6,413 | 160,504 | 25.02 |
| Шида-Картли | Гори | 5,729 | 300,382шам. | 52.43 |
| Тбилиси | Тбилиси | 720 | 1,108,717 | 1,539.88 |
Халқы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]2023 жылғы 1 қаңтарда жасалған санақ бойынша Грузияда 3 736 400 адам тұрады.[18]
Ұлттық құрамы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]2014 жылғы халық санағы бойынша Грузияда бұл ұлт өкілдері тұратын:[19]
| Халық | % | Халық | % | Халық | % |
|---|---|---|---|---|---|
| грузиндер | 86,8 | осетиндер | 0,4 | гректер | 0,1 |
| әзербайжандар | 6,3 | күрд-езидтер | 0,3 | ассириялықтар | 0,1 |
| армяндар | 4,5 | украиндар | 0,2 | еврейлер, абхаздар, күрдтер, аварлар мен басқалары | 0,4 |
| орыстар | 0,7 | кисттер | 0,4 |
Тағы қараңыз
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Number of Population. geostat.ge. Тексерілді, 3 Мамыр 2019. Мұрағат көшірмесі Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b 2014 General Population Census Main Results General Information — National Statistics Office of Georgia. census.ge. Тексерілді, 2 Мамыр 2016. Мұрағат көшірмесі 8 Тамыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ a b c d World Economic Outlook Database, October 2018. IMF.org. Халықаралық валюта қоры. Тексерілді, 23 Сәуір 2019.
- ↑ Human Development Indicators. Біріккен Ұлттар ұйымының даму бағдарламасы (2018). Тексерілді, 18 Қыркүйек 2018. Мұрағат көшірмесі 18 Қыркүйектің 2018 Wayback Machine мұрағатында
- ↑
- Gamqreliże, Gela Archaeology Of The Roman Period Of Georgia. Нью-Йорк университеті (2014). Тексерілді, 2 Желтоқсан 2024.
- Rapp Jr., Stephen H. Georgia before the Mongols. Oxford Research Encyclopedias (29 Наурыз 2017). doi:10.1093/acrefore/9780190277727.013.282. Тексерілді, 2 Желтоқсан 2024.
- Aleksidze, Nikoloz; Baker-Brian, Nicholas J.; Lössl, Josef Caucasia: Albania, Armenia, and Georgia // A Companion to Religion in Late Antiquity — Wiley Online Library.
- Vacca Alison 3. Buldān al-Rān: the many definitions of Caucasian Albania in the early Abbasid period // From Albania to Arrān — Gorgias Press, 2020. — P. 37–84. — ISBN 978-1-4632-3989-3.
- Wier Thomas R. Caucasian Albania: An International Handbook // Caucasus Survey — Brill. — P. 1–6.
- ↑ Ronald Grigor Suny The Making of the Georgian Nation — Индиана университетінің баспасы, 1994. — P. 26–27. — ISBN 978-0-253-20915-3.
- ↑ Ronald Grigor Suny The Making of the Georgian Nation — Indiana University Press, 1994. — P. 26–27. — ISBN 978-0-253-20915-3.
- ↑ a b c d Georgia country profile (ағыл.). BBC (31 December 2024). Тексерілді, 27 Наурыз 2025.
- ↑ a b c
- Rayfield Donald Edge of Empires: A History of Georgia — Reaktion. — ISBN 9781789140590.
- Gamkrelidze, Irakli; Okrostsvaridze, Avtandil; Koiava, Kakhaber; Maisadze, Ferando Overview of the History and Culture of Georgia // Geotourism Potential of Georgia, the Caucasus — 2021. — P. 1–10. — ISBN 978-3-030-62965-6.
- The History of Georgia: Mysteries of the Caucasus - Softcover — 2023. — ISBN 9798396381513.
- Georgia country profile - BBC News, BBC News (28 Қазан 2024). Тексерілді 2 Желтоқсанның 2024.
- Georgia. Britannica (1 Желтоқсан 2024). — «Also known as: Sakartvelo, Sakartvelos Respublika» Тексерілді, 2 Желтоқсан 2024.
- ↑
- Gordadze Thornike Georgia-Russia Conflict in August 2008: War as a Continuation of Politics // Reassessing Security in the South Caucasus — 1. — Routledge, 2011. — ISBN 9781315603872.
- Cappucci, M. (2013). "Making an European country in the Caucasus: The Georgian experience". Revista Română de Geografie Politică: 113–128. https://rrgp.uoradea.ro/art/2013-2/RRGP-2-2013.pdf#page=13. Retrieved 2024-12-02.
- Kitaevich Evgenia Jane History that splinters: education reforms and memory politics in the Republic of Georgia // Political Transformation and Social Change in the South Caucasus Vol. 14. — P. 319–338.
- Lanoszka, Alexander (2017-12-18). "Tangled up in rose? Theories of alliance entrapment and the 2008 Russo-Georgian War". Contemporary Security Policy 39 (2): 234–257. doi:10.1080/13523260.2017.1392102. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13523260.2017.1392102. Retrieved 2024-12-02.
- 16th Anniversary of Russia-Georgia 2008 War -International Reactions, Civil Georgia (7 Тамыз 2024). Тексерілді 2 Желтоқсанның 2024.
- ↑
- Is the Kremlin behind Georgia's foreign agents law?. Chatham House (23 Мамыр 2024). Тексерілді, 2 Желтоқсан 2024.
- Georgian Ruling Party's Parliamentary Picks Show Russian Drift, Critics Say. Organized Crime and Corruption Reporting Project (OCCRP) (11 Қыркүйек 2024). Тексерілді, 2 Желтоқсан 2024.
- Pro-Russian Georgian Dream holds onto power, Le Monde (27 Қазан 2024). Тексерілді 2 Желтоқсанның 2024.
- Georgian Dream or Democratic Nightmare? The Struggle for Democracy Amid Voter Fraud and Russian Interference. The Soufan Center (30 Қазан 2024). Тексерілді, 2 Желтоқсан 2024.
- Accused of interference in Georgia, Russia pumps up anti-US propaganda, Америка даусы (VOA) (31 Қазан 2024). Тексерілді 2 Желтоқсанның 2024. «Georgian opposition supporters rally to protest results of the parliamentary elections that showed a win for the ruling Georgian Dream party [...] Oct. 28, 2024.».
- ↑ Statement on Georgia's Suspension of European Union Accession. АҚШ мемлекеттік департаменті (30 Қараша 2024). Тексерілді, 2 Желтоқсан 2024.
- ↑
- At Georgian Protests, Journalists Say They're Being Targeted And Beaten, Азаттық радиосы (30 Қараша 2024). Тексерілді 2 Желтоқсанның 2024.
- Giordano, Elena (2024-11-30). "Georgia protests escalate, demonstrators clash with police after EU talks halted". Politico. https://www.politico.eu/article/georgia-protests-escalate-police-clash-demonstrators-eu-talks. Retrieved 2024-12-02.
- Protests erupt across Georgia in defiance of government's anti-EU stance., The Kyiv Independent (1 Желтоқсан 2024). Тексерілді 2 Желтоқсанның 2024.
- Georgia protests enter fourth night as opposition grows to freeze on EU talks, The Guardian (1 Желтоқсан 2024). Тексерілді 2 Желтоқсанның 2024.
- Police and Protesters Clash in Georgian Capital, The New York Times (1 Желтоқсан 2024). Тексерілді 2 Желтоқсанның 2024. «The government’s decision to suspend its bid for European Union membership has driven thousands of protesters into the streets.».
- ↑
- Over 40 people hospitalized in Georgia during protests over suspension of EU talks, NPR (1 Желтоқсан 2024). Тексерілді 2 Желтоқсанның 2024.
- Georgia's battle for Europe: Protesters defy government's stance - VIDEO, News.Az (1 Желтоқсан 2024). Тексерілді 2 Желтоқсанның 2024.
- Protests in Georgia spread as PM defies US condemnation, Reuters (2 Желтоқсан 2024).
- Live Blog: Aborted EU Accession | Riot Police Begin Dispersing Protesters. Civil Georgia (2 Желтоқсан 2024).
- Georgia: Mass protests grow entering fourth night, Неміс толқыны (1 Желтоқсан 2024). Тексерілді 2 Желтоқсанның 2024.
- ↑ Registry of Municipalities. National Agency of Public Registry. Тексерілді, 23 Қаңтар 2017. Мұрағат көшірмесі 2 Ақпанның 2017 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Regions and territories: Abkhazia, BBC News (8 Ақпан 2011). Тексерілді 30 Қаңтардың 2011. Мұрағат көшірмесі 20 Сәуірдің 2010 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Abkhazia, S. Ossetia Formally Declared Occupied Territory. (ағыл.). civil.ge (28 August 2008). Мұрағат көшірмесі 3 Қыркүйектің 2008 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ Population and Demography (ағыл.). Грузия ұлттық статистика қызметі. Тексерілді, 10 Қараша 2023. Мұрағат көшірмесі 26 Наурыздың 2023 Wayback Machine мұрағатында
- ↑ 2014 General Population Census Main Results General Information (ағыл.). Грузия ұлттық статистика қызметі. Тексерілді, 28 Сәуір 2016. Мұрағат көшірмесі 8 Тамыздың 2016 Wayback Machine мұрағатында
Пайдалы сілтемелер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Дереккөз қатесі: "lower-alpha" деп аталған дереккөз тобында <ref> тегі бар, бірақ тиісті <references group="lower-alpha"/> тегі табылмады, немесе </ref> жабу тегін қажет етеді