Гүрзі

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Гүрзі - байырғы кезде қолданылған ауыр шоқпар түрі. Басы металдан құйылып, ағаш не металл сапқа орнатылатын құралдың атауы түркі тілдеріне парсы тілінен енген. Бастары шойын, қорғасыннан құйылып, сырты болат темірмен қапталатын, пішіні, әдетте дөңгелек шар немесе алмұрт пішіндес келетін гүрзінің төменгі жағы сәл жіңішкеріп келеді. Бүгінге сақталып жеткен кейбір қазақ гүрзілерінің бастары периметрі бойынша айналдырыла бүртікті етіп құйылған. Гүрзі басының бұл түрі көшпенді халықтарда бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі типтік пішін болған. Басы ауыр болғандықтан, соққы кезінде сынбас үшін гүрзінің сабы металдан немесе қатты ағаштан жасалып, сыртынан қосымша металмен қапталып, осал тұстары металл сақиналармен буылады.

Қазақтар гүрзіні жауынгерлік соғу қаруының бір түрі ретінде XVIII ғасырға дейін қолданып келген. Салмақты гүрзімен соғыс кезінде батырлар, балуандар қаруланған.

Фольклорлық деректерде әдетте гүрзі алып күш иелері саналатын диюлар мен жындардың да қаруы ретінде сипатталады.

Дәстүрлі мәдениетте гүрзі қара күшпен, қаталдықпен байланыстырылады. Алғашқыда қорғаушылар мен күзетшілердің қаруы болған гүрзі кейін билік салтанатында қолданылатын рәмізге айналды. Ал шығыста патшалардың, қолбасылардың әскери билігінің белгісі болды.

ҚР MOM қорындағы гүрзі басының диаметрі 7,8 см, биіктігі 5,3 см, дөңгелек формалы, төмен жағы конус тәрізді етіп шойыннан құйылған. Сыртқы жағында бүкіл периметрі бойынша айнала үш қатар бүршіктер жасалған, ортасында сабына арналған тесік бар. Басының сырт жағын құю кезінде ауа көпіршіктерінен қалған саяздау келген тесік қалған. Аталмыш гүрзі басын 1916 жылы Орта Азия мен Қазақстанды қамтыған ұлт-азатгық көтеріліс кезінде Торғай облысындағы көтерілісшілер қару ретінде қолданған.[1]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. - ISBN 978-601-7026-17-2