Деколонизация
Деколонизация — бұл бір елдің немесе халықтың басқа мемлекеттің отарлық билігінен босап, саяси, экономикалық және мәдени тәуелсіздікке қол жеткізу процесі. Сондай-ақ колониализмге қарсы қозғалыс.[1]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]"Деколонизация" терминін алғаш рет Мориц Юлиус Бонн (Moritz Julius Bonn) есімді неміс ғалымы 1930 жылдары қолданды. Ол бұл ұғымды империялық елдердің өз отарларын біртіндеп босату процесін сипаттау үшін енгізді.
1939 жылы жарық көрген "Империялардың қирауы" (The Crumbling of Empire) атты еңбегінде Бонн жақын арада әлемдегі барлық отарлық империялар құлайды деп болжаған. Бұл болжам ақыры шындыққа айналды – Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көптеген елдер тәуелсіздік алып, отарлық жүйе ыдырай бастады.
Термин бастапқыда ғылыми ортада ғана қолданылды, бірақ 1960 жылдары отар елдердің жаппай азаттық алуы нәтижесінде кең таралды. Осыдан кейін "деколонизация" ұғымы саясаттану мен тарих ғылымында маңызды орын алды.
Хронология
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде, 1943 жылы Франция Сирия мен Ливанға тәуелсіздік берді. 1945 жылы, соғыстың аяқталуымен, Индонезия (Сукарно) мен Вьетнам (Хо Ши Мин) азаттық қозғалыстарының жетекшілері бұл елдердің тәуелсіздігін жариялады. Бұл елдерді басып алған Жапонияның жеңілісі мен саяси вакуум жағдайында бұл қадам жасалды. Алайда метрополиялар бұл тәуелсіздікті мойындамады: француз әскерлері мен әкімшілігі Вьетнамға, ал нидерландтықтар Индонезияға қайта оралды. Дегенмен, кейінірек Францияның Вьетнамдағы (1946—1954) және Нидерландтың Индонезиядағы (1947—1949) отаршылдық соғыстары метрополиялардың жеңілісімен аяқталды.
.jpg)
Корея 1945 жылы Жапонияның соғыстағы жеңілісінің нәтижесінде азат етілді. АҚШ 1946 жылы Филиппиннен бас тартты. Ұлыбритания 1947 жылы Үндістанды, 1948 жылы Палестинаны тастап шықты. Сол жылы Британия Цейлонға (қазіргі Шри-Ланка) доминион мәртебесін беріп, Бирманы (қазіргі Мьянма) бірден республика деп жариялады. 1951 жылы Ливия тәуелсіздік алды. 1953 жылы Франция Вьетнамдағы ұзаққа созылған соғыс жағдайында Камбоджа мен Лаостың тәуелсіздігін мойындады. Осылайша, 1950-жылдардың ортасына қарай Азиядағы көптеген еуропалық отарлар тәуелсіздікке қол жеткізді.
Колониялардың тәуелсіздікке ұмтылысы мен бұл процестің қайтарымсыз екенін растайтын маңызды кезеңдер 1955 жылғы Бандунг конференциясы, 1957 жылғы Каир конференциясы және 1958 жылғы Аккра конференциясы болды.
1946 жылы Француз империясы Француз одағы деп өзгертілді. Африкалық отарлардан сайланған депутаттардың одақ парламентіне қатысуы оларға саяси тәжірибе жинауға мүмкіндік берді. 1956 жылы француз отарларындағы атқарушы билік сайланған ассамблеяларға жауапты бола бастады. 1958 жылы Француз одағы Француз қауымдастығына айналдырылып, колонияларға одан шығу құқығы берілді.
Деколонизацияның екінші кезеңі 1956 жылы Францияның Марокко мен Тунистегі протектораттардан, ал Испанияның Марокконың испан аймағынан бас тартуынан басталды. 1957 жылы Гана мен Малайзия Ұлыбританиядан тәуелсіздік алды. 1958 жылы Франция Гвинеяға тәуелсіздік берді. 1960 жыл "Африка жылы" ретінде тарихқа енді, себебі сол жылы 15 француз және британ отарлары, сондай-ақ Бельгиялық Конго және Италияның қамқорлығындағы Сомали тәуелсіздік алды.
1962 жылы 1954 жылдан бері жалғасқан Алжир тәуелсіздік соғысы Францияның Алжирдің тәуелсіздігін мойындауымен аяқталды. Сол жылы Ұлыбритания Танганьика мен Угандаға, ал Бельгия Руанда мен Бурундиге тәуелсіздік берді. 1964 жылы британдық Кения, Ньясаленд (қазіргі Малави) және Солтүстік Родезия (қазіргі Замбия) тәуелсіздікке қол жеткізді. Ұлыбритания көп жағдайда билікті жергілікті элиталарға бейбіт жолмен тапсырды, бірақ кейбір қақтығыстар болды, мысалы: Кениядағы Мау-Мау көтерілісі (1952—1956), Малайзиядағы қытай коммунистерінің көтерілісі (1948—1960) және Аден дағдарысы. Ұлыбритания өз империясын Ұлттар достастығына айналдырды.
1974 жылы Португалияда болған "Қалампыр төңкерісінен" кейін бұл ел Ангола, Гвинея-Бисау, Мозамбик, Кабо-Верде, Сан-Томе мен Принсипи және Шығыс Тиморға тәуелсіздік берді (1974—1975 жж.).
Португал отарларының азат етілуінен кейін Африкадағы соңғы "ақ отаршылдық" қалдықтары ретінде Оңтүстік Африка Республикасындағы апартеид режимі (1990 жылға дейін) және Оңтүстік Родезиядағы (қазіргі Зимбабве) ақ азшылық билігі (1980 жылға дейін) қалды. Оңтүстік Родезия 1965 жылы біржақты түрде тәуелсіздігін жариялады, бірақ Ұлыбритания бұл актіні мойындамады. Алайда Оңтүстік Африканың қолдауымен ақтар билікті 1980 жылға дейін сақтап қалды. Сол жылы партизан соғысы мен халықаралық қысым нәтижесінде елдегі билік қара нәсілді көпшілікке өтті, ал елдің атауы Зимбабве деп өзгертілді.[2]
Деколонизация процесі толығымен 1990 жылы Намибияның ОАР-дан тәуелсіздік алуымен аяқталды. Сондай-ақ, 1997 жылы Ұлыбритания Гонконгты, 1999 жылы Португалия Макаоны Қытайға қайтарды.
Бұрынғы кең ауқымды отарлық империялардан тек бірнеше аумақтар ғана қалды. Ұлыбритания он шақты теңіз аумағын басқарады (кейбіреулері автономияға ие). Франция 9 теңіз аймағын басқарады. Нидерланд Нидерланд Антиль аралдарын бақылайды. Испания Марокко жағалауында Сеута мен Мелильяны сақтап қалды. АҚШ Тынық мұхитындағы аралдарды (Гуам, Солтүстік Мариана аралдары, Америкалық Самоа), Америкалық Виргин аралдарын және Пуэрто-Риконы басқарады.
1945 жылы БҰҰ құрылған кезде, әлем халқының үштен бірі (750 миллион адам) әлі де отарлық басқаруда өмір сүрді. Бүгінде отарлық биліктің астында тек 17 басқарылмайтын аумақта 2 миллионға жуық адам ғана өмір сүреді.[3]
Қазақстан деколонизациясы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Қазақстан XVIII ғасырдан 1991 жылға дейін әуелі Ресей империясына, кейін КСРО-ға бағынышты болды. Еліміз тәуелсіздік алған бойда қазақ тілін мемлекет тілі деп бекітті, халық ұмыт болған мейрамдарын тойлай, салт-дәстүрін ұстана бастады. Үкімет кезінде КСРО ұлтшыл деп айыптап, азаптаған, өлтірген азаматтарды еске алу күнін бекітті. 31 мамыр — саяси қуғын-сүргін мен Ашаршылық құрбандарын еске алатын күн.