Дилижан
 | Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін инфобокс енгізу қажет. |
Дилижан (арм. Դիլիջան, Diliǰan) — Арменияның Тавуш облысындағы қала, тау-климаттық және бальнеологиялық курорт. Агстев өзенінің (Кураның оң саласы) бойында орналасқан.
Дилижанды жан-жағынан Дилижан қорығы қоршап тұр. Қаланың өзіне ұлттық парк мәртебесі берілді. Дилижанда көптеген танымал армян суретшісі, композиторы, ғалымы мен режиссерлері өмір сүрген және әлі де өмір сүреді. Бүгінде қала Армениядағы ең интеллектуал қалалардың бірі болып саналады. Қала ішінде және оның маңайында көптеген демалыс үйі мен қонақүй бар.
Географиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дилижан Армян таулы үстіртінің солтүстік-шығысында, Арегуни жотасының солтүстігінде және Памбак жотасының шығысында орналасқан.
Дилижан Тавуш, Лори және Гехаркуник облыстарының қалаларын байланыстыратын жолдардың қиылысында орын тепкен. Дилижан асуы арқылы өтетін жол қаланы оңтүстікте орналасқан Севан көлімен, шығысында облыс астанасы Иджеван қаласымен, ал батысында – Ванадзормен байланыстырады. Қала Ереваннан солтүстік-шығысқа қарай 100 км жерде орналасқан.
1986 жылы қалада темір жол қатынасы пайда болды (Дилижан – Раздан – Ереван учаскесі 144 км-ді құрайды)[1].
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1870 жылдары жүргізілген археологиялық зерттеулер бұл жерде адамдардың соңғы қола және ерте темір дәуірінен (б.з.б. 2-ші аяғы - 1-мыңжылдықтың басы) өмір сүре бастағанын көрсетті. Редкин, Хртнаноц және Папанино лагері аудандарында қорғандар табылды. Табылған материалдардың көпшілігі Мәскеу, Санкт-Петербург, Тбилиси, Баку мұражайларында, қалған бөлігі Дилижан геологиялық мұражайында.
Дилижан армян қонысы Хин Ховк (армян тілінен аударғанда - ескі Ховк) орнында орналасқан[2].
Қазіргі Дилижан аумағы Үлкен Арменияның Айрарат Ашхар Варажнуник провинциясының бөлігі болды. 4 ғасырда Армения Византия мен Персияға бөлінген кезде бұл жерлер (ескі Ховк) Гугарк аймағының Дзорапор провинциясының құрамында болды және патшалар мен корольдердің аңшылық демалыс орны болды[2].
Тарихи оқиғаларға байланысты қаланың атаулары мен шекаралары бірнеше рет өзгерді. VIII ғасырда бұл жерлер Кайена провинциясының, кейін Куст-Арцах губерниясының құрамына кірді. XV ғасырдан Шығыс Армения Ресейге қосылғанға дейін бұл жерлер Гәнжә хандығының құрамында болды. Кейіннен олар Елизаветполь губерниясының құрамына кірді. Елді мекен ретінде Дилижан туралы алғаш рет 1826 жылы айтыла бастайды. Қала мен оның төңірегі тарихи және сәулет ескерткіштеріне бай (б.з.б. I мыңжылдық. – б.з.б. XII-XIII ғғ). Қала маңында Редкиннің тарихи лагері, сонымен қатар Головино мен Хртаноц қазбалары бар[1][3].
1938 жылғы 1 қазанда Дилижан қала типтес елді мекен мәртебесін алды.
Ал 1958 жылғы 5 шілдеде республикалық бағыныстағы қала мәртебесін алды[4].
Халқы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Армения бойынша жасалған 1922 жылғы ауыл шаруашылық санағына сәйкес Дилижандағы армяндар саны 3746 адам, орыстар – 480, әзербайжандар (дереккөзде «түркі-татарлар») – 5, барлығы – 4235 адам болған.
Ал Дилижан уезінің Дилижан учаскесінде армяндар саны 5930 адам, әзербайжандар (дереккөзде «түркі-татарлар») 1138, орыстар — 378, куртилер — 10, барлығы — 7456 адам болған.
Этимологиясы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Атаудың шығу тегі нақты белгісіз. Қала атауының этимологиясына қатысты бірқатар болжамдар бар. Карл Ганның айтуынша, бұл атау татар тілінен шыққан, яғни «дел» - ақымақ және «жан» - жүрек (жан) . Басқа нұсқа бойынша бұл есіммен аттас ханзадамен байланысты[3]. Халық аузындағы нұсқалар бұл атауды орманда адасып, қасқыр жеп кеткен Дили атты тұрғынмен байланыстырады, оны іздеген туыстары «Дили жан» деп айғайлаған-мыс[2].
Жазбаша дереккөздерде Дилижан қаласының аты алғаш рет 1666 жылы француз саяхатшысы Жан Шарденнің саяхат жазбаларында атап өтілген екен. 19 ғасырдың басындағы тарихи деректерге қарағанда Дилижан Қазақ провинциясының 27 ауылының бірі болған. Ол кезде қалада 60 үй болған. Сондай-ақ 18 ғасырдың соңы мен 19 ғасырдың басында Иджеван ауданындағы Севкар, Саригюх және Ачаджур ауылдарының, сондай-ақ Ноемберян ауданындағы Коти ауылының тұрғындарының қоныс аударғаны белгілі. Осылайша негізгі халқы қалыптасқан[3].
Климаты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қаланың климаты қоңыржай. Орта таулы аймақта орналасқан Дилижанның жазы жұмсақ, қоңыржай жылы, қысы шуақты жылы, жыл бойы құрғақ әрі жылы ауа райы, сонымен бірге жаңбыр жиі жауады. Жылдағы орташа температура +8,3 °C. Шілденің орташа температурасы +18 °C, қаңтарда 0-2 °C. Құрғақ ауа әсіресе қыс пен көктем айларында айқын көрінеді. Ауаның салыстырмалы ылғалдығы 70% (62-65%), жауын-шашын мөлшері 637 мм (660 мм), күн периодтарының жалпы саны 2091 сағат[1][3].
Денсаулық сақтау саласы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Табиғи сауықтыруға қажет физикалық компоненттердің (таза ауа, минералды шипалы бұлақтар) синтезі арқасында Дилижан ерекше өлке болып саналады. Жоғарыда айтылған жағдайларды ескере отырып, 1921 жылы Дилижан қаласында Арменияда туберкулезге қарсы алғашқы диспансер (Р. Н. Гянджецян атындағы), ал біраз уақыттан кейін 1980 жылдарға дейін жұмыс істеген диспансер-госпиталь ашылды. Госпиталь өкпе туберкулезін, өкпеден тыс туберкулезді, асқазан-ішек жолдарының, бауыр мен өт қабының өт жолдары ауруларын, ұйқы безі ауруларын емдеуге мамандандырылған.
Қазіргі уақытта (2011 ж.) қалада қажетті құрал-жабдықпен жабдықталған және 96 төсектік аурухана, емхана, балалар консультациясы жұмыс істейді. 1970 жылдардан бастап «Таулы Армения», «Дилижан» санаторийлері (120 төсектік), 120 төсектік республикалық туберкулезге қарсы санаторий, сонымен қатар әртүрлі бөлімдер мен жеке тұлғаларға тиесілі 20-дан астам демалыс үйі мен пансионат қызмет етеді[5].
Көрнекі жерлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дилижаннан Иджеванға қарай бірнеше шақырым жерде Хагарцин монастырь кешені орналасқан. Сондай-ақ Дилижаннан 20 минуттық жерде, Гош ауылында тағы бір ежелгі монастырь кешені – Мхитар Гош атындағы Гошаванк кешені бар. Қаладан 15 шақырым жерде, Дилижан қорығында армян тілінен аударғанда «таза» дегенді білдіретін әсем Парз көлі бар. Қалада Дилижан этнографиялық мұражайы жұмыс істейді[6].
2011 жылы Дилижан қаласында XIX—XX ғғ. орыс, украин және армян кескіндемесін (Иван Айвазовский, Минас Аветисян, Татьяна Яблонская және т.б.), XVII—XIX ғғ. Батыс Еуропалық кескіндеме (Грез, Корреджо, XVII ғасырдағы фламанд шеберлері Юбер Робер мен т.б.) мен графиканы, Тавуш аумағында зерттелген археологиялық мәдениеттердің артефактілерін, этнографиялық жинақтарды кеңінен көрсететін өнер мұражайы ашылды.
2011 жылдың шілдесінде қалада Дилижанда «Мимино» фильмінің кейіпкерлеріне – сюжет бойынша Дилижанда өмір сүрген Рубен Хачикянға (Фрунзик Мкртчян), Валико Мизандариге (Вахтанг Кикабидзе) және Иван Волоховқа (Евгений Леонов) қойылған ескерткіш ашылды.
Өндірісі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Дилижан қаласында «Дилижан» маркалы минералды су өндіретін «Дилижан» минералды су зауыты жұмыс істейді. Зауыт 1947 жылы құрылған.
2005 жылы Дилижан қаласында халықаралық сапа стандарттарына сай сүт өнімдерін шығаратын «DILI» агроөнеркәсіп кешенінің негізі қаланды. Ірімшіктер мен кілегейден басқа еріген сары май жасалады.
Спорт[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қалада «Импульс» футбол клубы бар. Команда 1985 жылы құрылған, бірақ 1994 жылы чемпионатқа қатысудан бас тартты. 2009 жылдың басында қайта жасақталып, Бірінші лигада бірнеше рет алтын медаль жеңіп алды, сонымен қатар сол жылы Премьер-лигаға көтерілді. Дилижанның негізгі стадионы - қалалық стадион. Дилижан халықаралық мектебінің аумағында халықаралық стандарттарға сай келетін тағы бір стадион жұмыс істейді.
Бауырлас қалалар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Пятигорск, Ресей
Петанж, Люксембург
Ноале, Италия
Экс-ан-Прованс, Франция- Удине, Италия
Роман, Румыния[7]
Делижан, Иран
.svg){kind=small}
Галерея[өңдеу | қайнарын өңдеу]
-
-
Агарцин монастырі -
-
Ескертпелер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ a b c Dilijan. Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 наурыз 2016.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 9 наурыз 2009.
- ↑ a b c Акопян Т. Х., Мелик-Башхян Ст. Т., Барсегян О. Х. топонимов Армении и прилегающих территорий = Հայաստանիևհարակիցշրջաններիտեղանուններիբառարան. — Ер.: Изд-во Ереванского университета, 1998. — Т. 4. — С. 110.
- ↑ a b c d Мұрағатталған көшірме. Басты дереккөзінен мұрағатталған 23 қазан 2008.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 9 наурыз 2009. Дереккөз қатесі: Invalid
<ref>tag; name "dilijan.com" defined multiple times with different content - ↑ Ведомости Верховного Совета СССР. № 16 (911), 1958 г.
- ↑ Dilijan. Басты дереккөзінен мұрағатталған 4 наурыз 2016.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 9 наурыз 2009.
- ↑ MASS — Regeonal tourism: Tavoush. Басты дереккөзінен мұрағатталған 1 ақпан 2014.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 9 наурыз 2009.
- ↑ Румынский Роман и армянский Дилижан стали побратимами. News.am. Басты дереккөзінен мұрағатталған 1 маусым 2012.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 18 мамыр 2012.