Дмитрий Яворницкий

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту
Дмитрий Иванович Яворницкий
(укр. Дмитро́ Іва́нович Яворни́цький)
Туған күні

6 қараша 1855 (1855-11-06)

Туған жері

село Солнцевка, Харьковский уезд, Харьковская губерния, Российская империя

Қайтыс болған күні

5 тамыз 1940 (1940-08-05) (84 жас)

Қайтыс болған жері

Днепропетровск, Украинская ССР, СССР

Жұмыс орны

МГУ

Ғылыми дәрежесі

тарих ғылымдарының докторы

Ғылыми атағы

профессор

Альма-матер

Харьков университеті

Ғылыми жетекші

Александр Афанасьевич Потебня, Николай Фёдорович Сумцов және Николай Иванович Костомаров

Атақты шәкірттері

Кость Григорьевич Гуслистый

Дмитрий Иванович Яворницкий (укр. Дмитро́ Іва́нович Яворни́цький) немесе Дмитрий Иванович Яворницкий (Дмитрий Еварницкий деген атпен де танымал,[1] 6 қараша 1855, Харьков губерниясы, Ресей империясы - 5 тамыз 1940, Днепропетровск, Кеңес Одағы) — украин академигі, тарихшысы, археологы, этнографы, фольклористі және лексикографы.

Шығу тегі және отбасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Дмитрий Яворницкий 1855 жылы 26 қазанда (жаңаша -6 қараша). Харьков губерниясының Харьков уезінің Сонцевка ауылында дүниеге келген. Дмитрийдің әкесі Иван Якимович Яворницкий (1827-1885) діни қызметкерлер отбасынан шыққан. Алайда оның үлкен атасы Алексей Яворницкий мен үлкен әжесі Евдокия Яковлевна дворяндарға жататын. Дмитрий Яворницкий әкесін жақсы көрді және құрметтеді. Әкесі баласының дамуына, оның дүниетанымына, айналасындағы әлемді қабылдауына қатты әсер етті. Иван Якимович ұлының да діни қызметкер болғанын қалады. Алайда, есейе келе ол 1877 жылы Харьков университетіне түсіп, әкесінің үмітін ақтамағаны үшін өзін кінәлі сезінді. Дмитрий Ивановичтің анасымен қарым-қатынасы онша болған жоқ. Күйеуі қайтыс болғаннан кейін Анна Матвеевна өзінің хаттарында Дмитрийден жиі келуін өтінді, бірақ ол ауырып жатқанын жазып (Д.Яворницкий ол кезде жиі ауыратын және сапарларда болған) және ұзақ уақыт бойы туыстарына көрінбеді. Ол 1916 жылы қайтыс болған анасының жерлеу рәсімінде де қатыса алмады.[2]

Өмір баспалдақтары[өңдеу | қайнарын өңдеу]

1867 жылдан Харьков уездік училищесінде оқыды. 1874 жылы Харьков теологиялық семинариясына түсті. 1877 жылдан 1881 жылға дейін Яворницкий Харьков Императорлық университетінде оқыды.

1884 жылы Д.И.Яворицкий суретші С.И.Васильковскиймен және фотограф А.М.Иваницкиймен бірге Запорожье казактарының бұрынғы иеліктеріне сапар жасады.

1885 жылы Яворницкий Санкт-Петербургке көшіп, онда гимназияда және педагогикалық курстарда дәріс оқыды. Солтүстік Астанада Дмитрий Иванович И.Е. Репинмен, А. Сластенмен, Д.Л. Мордовцевпен, М. О. Микешинмен танысады, Запорожье тарихы туралы бірқатар мақалалар, Т. Г. Шевченконың «Гайдамаки» өлеңіне алғы сөз жазады. Яворницкийдің кеңесімен Илья Репин «Казактар түрік сұлтанына хат жазуда» картинасымен жұмыс істей бастады. Ол Санкт-Петербург университетінде сабақ берді. 1891 жылы тағы да украин ұлтшыл қозғалысына қатысты деген күдікпен Д.И.Яворницкий жұмыстан шығарылып, оқу орындарында сабақ беру құқығынан айырылды.

1892 жылы сәуірде ол Орта Азияға 3 жылдық іссапарға баруға мәжбүр болды (алдымен Ташкентте, содан кейін Самарқанда тұрды), онда ол ерекше тапсырмалар бойынша шенеунік қызметін атқарды. Ғалым бұл аймақты және оның тарихи көрікті жерлерін зерттеді. Мұндағы атқарған жұмыстары үшін Д. Яворницкий 3-дәрежелі Станислав орденімен және Бұхара Алтын жұлдызы орденімен марапатталды (1894 ж.).

1895 жылдың сәуір айында ортаазиялық іссапар мерзімі аяқталғаннан кейін Дмитрий Иванович Варшаваға келіп, онда 1895-1896 жылдары Варшава университетінде Орыс тарихы бойынша дәрістер оқыды.[3]

1896-1905 жылдары Мәскеу университетінде оқытушылық қызметін жалғастырып, орыс тарихы бойынша дәрістер оқыды.

1901 жылдың соңында Яворницкий Қазан университетінің тарих және филология факультетінде магистрлік диссертация қорғады. Ғалым 1900 жылы Мәскеуде жарық көрген "Запорожье казактарының тарихы" атты іргелі монографиясының 1-томының 2-ші басылымын қорғауға ұсынды.

1902 жылы Екатеринослав губерниялық земствосының шақыруымен Яворницкий Екатеринослав тарихи мұражайының (қазіргі академик Д.И. Яворницкий атындағы Днепропетровск ұлттық тарихи мұражайы) бастығының орнына келді. Дмитрий Иванович өзінің өмірінің тура 30 жылын осы мұражайға берді, оның жинақтарын жүйелеп, айтарлықтай кеңейтті. Олар ежелгі казак дәуірінің көптеген заттарын тапты. Яворницкийдің көпжылдық және жанқиярлық зерттеулері кеңінен мойындалды және Николай II-нің тұсында Запорожье казак әскерінің ресми қалпына келуіне ықпал етті.[4]

1914 жылы Яворницкий жаралыларға, босқындарға және жетімдерге көмек көрсету үшін қаражат жинауға белсенді қатысты.

1918-1920 жылдардағы Азамат соғысы кезінде Яворницкий сол кездегі Екатеринослав университетінде сабақ беріп, онда украинтану кафедрасын құрды. [5]

1920-1933 жылдары Яворницкий Екатеринослав (Днепропетровск) халыққа білім беру институтының оқытушысы болды, онда 1925-1929 жылдары украинтану кафедрасын басқарды.

1925 жылы Бүкіл украиндық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды.

1927 жылы Днепрогэс құрылысы аумағындағы қазба жұмыстарын археологиялық қадағалаудың жауапты басшысы болып тағайындалды (1932 жылға дейін осы қызметте болған).

1929 жылы 16 сәуірде Дмитрий Иванович Яворницкий Украина КСР Ғылым академиясының толық мүшесі болып сайланды.[6]

1937 жылы әлеуметтік ғылымдар докторы болғаннан кейін Яворницкий өзінің "Екатеринослав қаласының тарихы" атты еңбегін аяқтап, ең бай фольклорлық және этнографиялық материалдарды жүйелеуге кірісті. Бұл жұмыс 5 тамыз 1940 ж. күтпеген жерден ғалымның қайтыс болуына байланысты тоқтатылды. [7]

Шығармашылығы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Яворницкий ғылыми қоғамдастықта алғашқылардың бірі болып Запорожье казактарының тарихын жан-жақты зерттеуге бет бұрды («Запорожье казактарының тарихы») [8], көптеген құжаттар жазды. Ол көптеген фольклорлық материалдар жинады («1878-1905 жылдары жиналған кіші орыс халық әндері», 1906). Яворницкий сонымен бірге повестер («Біздің үлесіміз Құдайдың қалауы», 1901; «Біреудің күнәсі үшін», 1907; «Бурсаға! Бурсаға! Бурсаға!», 1908 және т.б.), сатиралық әңгімелер, өлеңдер жазды.

Яворницкий өзінің зерттеуін белгілі бір тарихи құбылысты жан-жақты зерттеуге негіздеді. Ол өзінің тарихи зерттеулерін археология, археография, этнография, фольклор және тіл білімі негізінде жүргізді. Ғалым тарихи өлкетанудың қалыптасуына айтарлықтай үлес қосты. Запорожье тарихынан басқа, Екатеринослав, «Казактардың ізімен» ғылыми-көпшілік басылымы, Фалеевка-Садова ауылының тарихын, туристік әдебиет жанрына негіз болған көптеген танымал мақалалар жазды. Жалпы Д.И.Яворницкий өз өмірінде 150-ге жуық еңбек жазды.[9]

Бұл мақалалар халықтың қалың бұқарасы арасында ел тарихын кеңінен насихаттауы үшін маңызы зор болды.[10]

«Запорожье казактарының тарихын» жазу кезеңдері[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Университетті бітіргеннен кейін, қабілетті және болашағынан үміт күттіретін студент ретінде ол профессор атағын алу үшін университетте қалдырылды. Дмитрий Яворницкий өзінің ғылыми зерттеулерінің бағыты ретінде Ресей империясында танымал емес тақырыпты – Запорожье казактарының тарихын таңдады. Сол кездегі Харьков оқу округінің сенімді өкілі Максимович жас зерттеушіге: «Бізге сіздің казактарыңыздың қажеті жоқ. Финляндия туралы жаз» деген болатын, бірақ Д.И.Яворницкий шешімін өзгерткен жоқ.

Ғылыми зерттеу жағдайында байланысты жас ғалым зерттеу тақырыбын дәлірек анықтауға тырысты. Ол үшін ол Украинаның ежелгі дәуірінің түрлі сарапшыларына жүгінді. Көп ұзамай Д. И. Яворницкийдің ғылыми зерттеулеріне қауіп төнді. Негізінен бәрі қаражаттың жоқтығында болды. Оған қаржы әрдайым жетіспеді, сонымен қатар университет басшылығы оны ұсынылған тақырыптан бас тартқаны үшін стипендиядан айырды ("Финляндия тарихы"). Бірақ ол өзіне көмектескен және болашақта көмектесуді жалғастыратын адамдарды таба алды. И.Яворницкийге алғашқы көмектескендердің бірі белгілі қоғам қайраткері А.Н.Пол болды. Дмитрий Иванович онымен 1880 жылдардың басында этнографиялық және археологиялық ізденістер кезінде танысқан болатын. Павел Днепр аймағының тарихын тереңірек білді және өз білімін ізденуші Яворницкиймен қуана бөлісуге дайын екендігін айтты. Кейіннен Яворницкийге тұрғын үй мен археологиялық қазба жұмыстарын жүргізуге ақша бөлді. А.Н. Пол жас археологпен достық қарым-қатынаста болды, өткен жәдігерлерді жинауға көмектесті, тіпті оған жаз бойы жұмыс күшін тартуға өз есебінен еңбек етті. Сонымен бірге Дмитрий Ивановичке алғашқы көмекті тарихшы және этнограф Я.П.Новицкий көрсетті. Ол оған кеңестерімен, қызықты материалдарымен көмектесті. Олардың ынтымақтастығының нәтижесі 1888 жылы жарық көрген «Запорожье в остатках старины и преданиях народа» кітабы болды. Кейбір ғылыми еңбектерді жариялауда Д.И.Яворницкийге белгілі коллекционер және ірі жер иесі В.В.Тарнавский көмектесті. Дмитрий Ивановичтің ізгі ниетті көмекшілерінен басқа сыншылары да болды. Олардың ішіндегі тарихшы А. М. Лазаревский, ол «Запорожье казактарының тарихының» бірінші томын қатаң сынға алды. Белгілі мәдениет тарихшысы Г. П. Житецкий, этнограф және археолог В.Н. Ястребов Яворницкийді дереккөздерге сыни көзқарасы, нақты зерттеу әдісінің жоқтығы және субъективизмі үшін айыптады. Сонымен бірге, олар Д.И.Яворницкийдің Украина тарихы бойынша өте үлкен материалдар жинағанын атап өтті. Көбінесе негізсіз болған сын-пікір ізденушіге қатты әсер етті. Нәтижесінде Д.И.Яворницкий «Запорожье казактары тарихының» төртінші томында жұмыс жасаудан бас тартты.[11]

Есте қалдыру[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  • 1940 жылы 11 қазанда КСРО ҚК Төралқасының Жарлығымен Днепропетровск тарихи мұражайына оның бірінші директоры — академик Д.И. Яворницкийдің есімі берілді.
  • 1961 жылы Яворницкийдің денесі Днепропетровск қалалық зиратынан Днепропетровск тарихи мұражайының аумағына көшірілді.
  • 1995 жылы мүсінші В.Р.Наконечный мен сәулетші В.И.Мирошниченко жасаған ескерткіш Днепропетровскідегі тарихи мұражайдың жанындағы алаңда Яворницкийдің қабіріне орнатылды
  • 2005 жылы Украинаның Яворницкийге арналған естелік монетасы шығарылды[12]
  • Сондай-ақ, жазушыға арналған украиналық пошта маркасы мен конверт шығарылды.
  • 2005 жылы Днепропетровскідегі көшеге Яворницкийдің аты берілді. 2016 жылдың ақпанында Днепропетровскіде орталық Карл Маркс даңғылы Дмитрий Яворницкий даңғылы болып өзгертілді.[13]

Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. ↑ https://www.auction.fr/_fr/lot/evarnitsky-yavornitsky-dmitry-ivanovich-1855-1940-essays-on-the-12728971 ЕВАРНИЦКИЙ (ЯВОРНИЦКИЙ) ДМИТРИЙ ИВАНОВИЧ 1855-1940 [автограф] - Очерки о [...]
  2. ↑ https://www.gorod.dp.ua/history/article_ru.php?article=1346 Дмитрий Яворницкий: жизнь без грима
  3. ↑ https://tourdnepr.com/content/view/350/270/ Музеи Украины Музеи Днепропетровска, Мемориальный дом-музей академика Д. И. Яворницкого, г. Днепропетровск
  4. ↑ 8 августа 1910 г. 1-й Ейский полк Кубанского казачьего войска был Высочайше переименован в 1-й Запорожский полк ККВ (В.К. Шенк, "Казачьи войска" - СПб, 1912 г.). Впрочем, ещё и ранее этого судьбоносного указа, некоторые казаки СЕИВ (Собственного Его Императорского Величества) Конвоя носили запорожские оселедцы - что отражено в документальной кинохронике: в частности, кадры христосования Николая II с казаками-конвойцами (почти все они бритоголовые, у многих отпущены оселедцы) неоднократно демонстрировались по НТВ в 2003-07
  5. ↑ Шаповал И. М., 1968, Екатеринославский университет существовал в 1918—1920 годах (в каковой период там и преподавал Яворницкий). В 1939 году университет в Днепропетровске был возрождён
  6. ↑ «Дмитро Іванович Яворницький. Біографія»
  7. ↑ Гордеев А. Ф., Ченцок В. В. О последних годах жизни и деятельности Д. И. Яворницкого (рус.) // Регіональне і загальне в історії: Тези міжнародної наукової конференції, присвяченої 140-річчю від дня народження Д. І. Яворницького та 90-літтю XIII Археологічного з’їзду (9 листопада 1995 р.) — Дніпропетровськ, 1995. — 328 с.
  8. ↑ Эварницкій Д. І. Исторія запорожскихъ козаковъ: в 3-хъ т. — СПб.: 1892−1897.;)
  9. ↑ https://www.kazedu.kz/referat/37271 Яворницкий Дмитрий Иванович - деятель культуры и искусства
  10. ↑ Ігор Шаров. 100 видатних імен України. — К.: АртЕк, 2004. ISBN 966-505-218-7 (укр.)
  11. ↑ https://www.gorod.dp.ua/history/article_ru.php?article=1346 Дмитрий Яворницкий: жизнь без грима
  12. ↑ https://numizmat.com.ua/catalog/coins/256-dmitrij_yavornickij
  13. ↑ https://aif.ua/society/social/v_dnepropetrovske_pereimenovali_neskolko_ulic Мұрағатталған 13 мамырдың 2021 жылы. В Днепропетровске переименовали несколько улиц
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Дмитрий_Яворницкий&oldid=3096188» бетінен алынған