Дүние жүзілік екі жүйенің экономикалық жарысы
Дүние жүзілік екі жүйенің экономикалық жарысы – социалистік және капиталист елдердің арасындағы, ең алдымен КСРО мен АҚШ-тың арасындағы экономикалық дамудың ең жоғарғы дәрежесі жолындағы бейбіт жарыс.[1]
- Екі системаның экономикалық жарсының 1-кезеңі Ұлы Октябрь революциясының жеңуімен басталады. Бұл кезеңде өндірістің өсу қарқыны мен материалдық өндірістің абсолют көлемі жөнінен социализм Еуропада бірінші және дүние жүзінде 2-орынға шықты.
- 2-дүние жүзілік соғыстан кейін дүние жүзілік социалист системаның құрылуымен байланысты экономикалық жарыстың 2-кезеңі туды. Еуропа мен Азияның бірсыпыра елдерінде социалист революцияның жеңуі, елдің экономикалық күш-қуатын нығайтудағы Совет Одағының табыстары дүние жүзілік аренада күштердің арасалмағын түбегейлі өзгертті. 2-кезеңнің қорытындысында социалист өндіріс әдісі дүние жүзілік социалист система шеңберінде толық жеңіске ие болып, экономиканы дамытуда, еңбекшілердің әл-ауқатын көтеруде үлкен табысқа жетті.
- Экономикалық жарыстың 3-кезеңі социалист системаның дүние жүзілік дамуының шешуші факторына айналуымен анықталады. Өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық өндірістің, еңбек өнімділігінің өсу қарқыны, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылық өнімін халықтың жан басына өндіру, ғылми техникалық прогресс, халықтың тұрмыс дәрежесі - Дүние жүзілік екі жүйенің экономикалық жарысының барысы мен перспективаларын сипаттайтын аса маңызды көрсеткіштер.
Социализм мен капитализмнің экономикалық жарысы Совет елі үшін ең қолайсыз жағдайда басталды.
1913 ж. патшалық Ресей өнеркәсіп өндірісінің көлемі Еуропада 4-орын, дүние жүзінде 5-орында болды. 1-дүние жүзілік соғыс (1914-18), Азамат соғысы мен шетел соғыс интервенциясы Ресейдің экономикалық жағдайын бұрыңғыдан да нашарлатты. 1920 ж. Ресейдің ірі өнеркәсіп өндірісінің дәрежесі 1913 жылмен салыстырғанда шамамен 7 есе кеміді. Халық шаруашылығының аса маңызды салаларының техникамен жарықтануы және экономикалық дамуы жөнінен Ресей осы кезде дамыған капиталист елдерден 50-100 жылға артта қалды. Экономика майданында шиеленіскен күрес басталды. В.И.Ленин «біз бұл міндетті шешсек – халықарадық көлемде сөзсіз және түпкілікті ұтқанымыз» деп атап көрсетті. Елді индустрияландырудың, ауыл шаруашылығын коллективтендірудің, қанаушы таптарды жоюдың және мәдени революцияны іске асырудың нәтижесінде Совет Одағы социализм құрылысында зор табыстарға жетіп, өзінің халықыралық позициясын нығайтты. Жаңа өндірістік қатынастардың дамуы мен нығаюы негізінен 15-20 жыл ішінде социализмнің материалдық техника базасын жасауға мүмкіндік берді. Өнеркәсіп өндірісінің дәрежесі жөнінен АҚШ-тан артта қалуы 1913 жылмен салыстырғанда 3 есеге жуық, ал 1920 жылға қарағанда 20 есе қысқарып, Совет Одағы дүние жүзінің 2-өнеркәсіп державасына айналды. 50 жылдардың орта шенінде дүние жүзілік социалист система өз дамуының жаңа кезеңіне енді. Совет Одағы кемелденген социализм орнатып, коммунистік құрылысты кеңінен өрістеуге аяқ басты. Социалист системаның басқа елдерінде социализмнің негізі қаланып, олардың бірсыпырасы кемелденген социалист қоғам орнатуға кірісті. Сөйтіп социализм елдері өнеркәсіп өндірісін дамытуда ірі табыстарға жетті. Егер 1917 ж. КСРО-ның үлесіне дүние жүзілік өнеркәсіп өнімінің 3%-дан азырағы келсе, социализм елдерінің дүние жүзілік өнеркәсіп өндірісіндегі қазіргі үлесі 40%-ға, ал дамыған капиталист елдердің өнеркәсіп өнімінің шамамен 70%-на жетіп отыр. Совет елінің ұлттық байлығы революцияға дейінгі кезеңмен салыстарғанда 15 есе өсті. 1970 ж. негізгі өндірістік қордың құны 461 млрд сом (1913 жылмен салыстарғанда 20 есе көп) болды. Совет өкіметі жылдарында елімізде жоғары дамыған, озат техникамен жарақтанған өнеркәсіп, ірі социалист ауыл шаруашылық индустриялы әдіске негізделген алып құрылыс өндірісі, техника жағынан жаңа транспорт пен байланыс жасалды, 41 мыңнан аса ірі өнеркәсіп орындары салынып, іске қосылды.[2]
Ресей 1913 ж. АҚШ-тың өнеркәсіп өнімінің тек ⅛ бөлігін өндірді. 1970 ж. Совет Одағы өнеркәсіп өнімін Англияны, Францияны және ГФР-ді қоса алғанда көп өндіретін болды. Совет Одағы қазіргі таңда көмір, темір және марганец рудасын шығару, кокс, болат құбырлар, магистралды тепловоздар мен электровоздар өндіру, цемент құрастырмалы темір-бетонды конструкциялар мен бөлшектер, жүн маталары, қант және басқа да аса маңызды өнеркәсіп өнімдерін өнімдеру жөнінде дүние жүзінде 1-орында. Дүние жүзілік екі жүйенің экономикалық жарысының ең шешуші көрсеткіштерінің бірі – экономикалық даму қарқыны. Жоғарғы қарқын – КСРО мен халық демократия елдерінің тәжірибесі растаған жалпы заңдылық, Капиталист дүниенің ең бай елі АҚШ-пен арадағы алшақтық едәуір қысқарып келеді. Мысалы, электр энергиясын өндіру 1940 ж. 1913жылмен салыстырғанда КСРО-да 24 есе, ал АҚШ-та 6,6 есе, шойын шығару КСРО-да 4,3 есе, ал АҚШ-та 80%-ға, цемент өндіру КСРО-да 3,2 есе, ал АҚШ-та 42%-ға артты. Өте қысқа мерзім ішінде КСРО соғыс зардаптарын жойып, өнеркәсіп өндірісінің соғысқа дейінгі дәрежесін қалпына келтірді.
КСРО-да өнеркәсіп өнімінің орташа жылдық өсімі бейбіт еңбек жылдарында 14%, ал барлық совет кезеңде 9,9% болды. Өнеркәсіп өнімін өндіру көлемін екі есе арттыру үшін АҚШ-қа 18 жыл, Англияға 22 жыл, ГФР-ге 11 жылдан аса уақыт керек болған болса, Совет Одағына 8,5 жыл керек болғанын кейінгі кездің деректері көрсетіп отыр. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 1968 жылы соғысқа дейінгі дәрежемен салыстырғанда Болгарияда 30 есе, МХР-де 13 есе, Польша мен Румынияда 14 есе, Чехословакияда 6,3 есе артты. Шаруашылықтың социалист системасының артықшылығын, оның жоспарлы сипатын пайдалана отырып, социалист елдер жылдан-жылға экономикалық дамудың жаңа, барынша жоғарғы сатысына шықты. Экономикалық өзара Көмек Советіне мүше елдерде өнеркәсіп өндірісінің көлемі 1969 ж. 1950 жылмен салыстырғанда 6,3, есе, ал дамыған капиталист елдерде не бары 2,7 есе артты.[3]
Социалист ынтымақ елдерінде 1961-1969 ж. аралығында өнеркәсіп өндірісінің орташа жылдық қарқыны 8,2%-ға тең болды.
Дамудың жоғарғы қарқының қамтамасыз ету қоғамдық еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты. 1970 жылы КСРО өнеркәсібінде жылдық еңбек өнімділігі 1913 жылмен салыстырғанда 18 есе, ал сағаттық еңбек өнімділігі шамамен 26 есе артты. Социалист ынтымақ елдерінің өнеркәсібінде еңбек өнімділігі соңғы жиырма жылда 2,5-4,5 есе өсты. Ұлттық табыс өсімінің 9/10 және өнеркәсіп өнімнің 2/3-ден астамы еңбек өнімділігін арттырудың есебінен түседі. Алайда, социалист елдер мен дамыған капиталист елдердің арасында бұл көрсеткіш жәрежесіндегі айрмашылық әлі де едәуір болып тур. Мысалы, КСРО өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігі АҚШ өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігінің 53%-дайын, ауыл шаруашылығында 20-25%-дайын құрайды.[4]
Халық шаруашылығының барлық салаларының тиімділігін арттыру, қоғамдық өндірістің құрылымын онан әрі жетілдіруге тікелей байланысты. Социалист құрылыстың артықшылықтары социалист елдерде қысқа мерзім ішінде бүкіл халық шаруашылығының құрылымын едәуір өзгертуге мүмкіндік берді. Егер дамыған капиталист елдерге өндірістің қазіргі құрылымын қалыптастыруға 50-60 жыл кетсе, еуропалық социалист елдерде бұл процесс бар болғаны 15-20 жылға созылды. Ғылми-техникалық прогресті шапшаңдатуға шешуші ықпал жасайтын өнеркәсіп салалары тез дамып отыр. Мысалы, социалист ынтымақ елдеріндегі өнеркәсіп өнімі 1969 ж. 1913 жылмен салыстырғанда 2 есе артса, ал электр энергиясын өндіру 2,3 есе, химиялық өнімі 2,8 есе, машина жасау 2,7 есе өсті.
Халықтың әл-ауқатынының аса маңызды көрсеткіші ұлттық табыстың өсуі болып табылады. КСРО-да ұлттық табыстың өсу қарқыны халықтың өсу қарқынынан асып түседі. Социализм елдерінде ұлттық табыстың өсу қарқыны капиталист елдердің қарқынынан едәуір жоғары., Экономикалық дамудың қазіргі заңдылықтары қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыруға жол беретін ғылми-техникалық революцияның мүмкіндіктерін тез әрі толық игергенде ғана капитализм мен экономикалық жарыста ұтып шығуға болатындығын дәлелдеп отыр. КОКП 24- съезі ғылми-техникалық революцияның жетістіктерін социалист системаның артықшылығымен тығыз ұштастырудың тарихи міндетін алға қойды.[5] Совет халқы бұл міндетті ойдағыдай іске асырды.[6]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ “Қазақ Совет Энциклопедиясы”, ІV том
- ↑ Ленин В.И., Ресейде жан басына тұтынудың мөлшерлерін қалай арттыру керек?, Шығ., 19-т.
- ↑ Зацепилин В.Г., Соревноваие двух мировых систем хозяйства и неизбежность победы коммунизма в мировом масштабе, М., 1971
- ↑ Кәкімжанов Ә., Социализм – бейбітшіліктің демократияның және прогрестің тіргеі, А., 1972
- ↑ КОКП ХХІV съезінің материалдары, А., 1971
- ↑ Соловьева К.Ф., Экономические проблемы развития мировой социалистической системы, М., 1971.