Ежелгі Түркістан қалашығы

Ежелгі Түркістан қалашығы.

Ежелгі Түркістан қалашығы – Түркістан облысының республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері тізіміне енген археология ескерткіші. Қазақстанның жалпыұлттық қасиетті нысандар тізбесі қатарында.

Орналасқан жері

Түркістан қаласы. Қала б.з.д. ІІІ-XIVғғ. «Ясы» деп аталған  қалашықтын өмірінің жалғасы болып табылады. Жүздеген жылдар ағымында қала өркендеді, бет-бейнесі өзгерді. 1166 ж. Ясыдағы мазаратта суфистік ағымның атақты уағызгері Қожа Ахмет жерленген соң Ясы қаласы діни орталыққа айналды. Бүгіндері XIV-XIX ғғ. аралығындағы Ескі Түркістан шаһарының орны 88.7 га аумақты алып жатыр. Шекарасы бойынша қала қорған қабырғалар және орлармен қоршалған. Қамал қабырғасының жалпы ұзындығы 3,5 км-ге жуық, оның 19 мұнарасы болған. 1875 жылғы Түркістан қаласының жоспарында 5 қақпаның топографиялық түсірілімі бар. Олар: Дарбаза, Мүсәллә, Тәкиә, Жеті ата және Иқан қақпа. Бұл Орталық Азияның орта ғасырдың соңындағы ірі қалаларының бірі.

Кезеңі

XV–ХІХ ғасырлар.

Тарихи деректер

Ежелгі Түркістан қалашығы ол дәстүрлі түрде бес әкімшілік бөлікке бөлінген, оларды ақсақалдар басқарған. XIX ғ. 60 жылдары Түркістан қаласында 20 махалләлік мешіт, 2 медресе, 22 су диірмені, 15 шеберхана жұмыс істеген. 1864 жылы халық саны 5000-ға жуық болған. Қазіргі танда Ескі Түркістан қаласының аумағында Қожа Ахмет Ясауи кесенесі, Рәбия Сұлтан Бегім, Есім хан, Тәуке хан кесенелері секілді бірқатар  Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштері орналасқан. 1864ж. 12 маусымда орыс әскерлері Түркістан қаласын басып алған соң, 15 маусымда Н.А.Веревкиннің бұйрығымен қаланы басқару кеңесі бұрыңғы күйінде қалдырылды. Ол бойынша қала бес бөлікке бөлініп кесене айналасы Мүсәллә (картада-І) бөлігі деп аталып оны басқару шейх ул-ислам Насрулла қожа Исхаков пен рәйіс Әріп Қожа Абзал Қожинге, қалған төрт бөлігі төрт ақсақал – Жанты Өтепов, Әшір Әзманов, Баймәмбет Қалмұхамбетов пен Мәсәлі Бөлегеновтерге тапсырылды. Бұлардан басқа әзіздер, нақыбтар, қазылар, ақсақалдардың қос-қостан көмекшілері – барлығы 20 адамнан тұратын азаматтық басқару жүйесі бекітілді. Ескі Түркістан қаласында 1864ж. 1200 тұрғын үй, 4911 адам өмір сүрді. 1897ж. халық санағы бойынша қалада 11253 тұрғын болса, 1910ж. есеп бойынша тұрғындар саны 15236-ға жеткен. Бұл тұста қала барынша ұлғайып шығыс беттен әскери гарнизон, лазарет, шіркеу, тұрғын үйлер салынған түзу көшелер, бақтар қалыптасты. Ортағасырлық қаланың ауқатты тұрғындары қаланы тастап шығыс, солтүстік беттерден үлкен жаңа үйлерді көптеп салды. Қаланың шығыс бөлігі мен оған қарама – қарсы бетте еврей тұрғындары көптеп үйлер мен дүкендер салып, қазіргі Әмір Темір көшесі қалыптасты, ол кезде көшені «Жөйд раста» (Еврейлер дүкені тізбесі) деп атайтын. Қалада тұрғындар 1930ж. дейін тығыз орналасты, одан беріде қаладан шығып, қаланы қоршаған 1000 гектарлық рабадқа қоныстану етек алды.

XVI–XVI11 ғасырларды қала Қазақ хандығының астанасы болды. Мұнда көптеген белгілі қазақ хандарының резиденциясы орналасқан.

Зерттелуі

Түркістанды алғаш рет П.И. Рычков зерттеді. 1867 жылы Түркістан қалашығын орыс археологиялық қоғамының тапсырмасы бойынша П.И. Лерх зерттеді. Ол ежелгі Яссы қаласының қазіргі Түркістан жерінде орналасуын ғылыми негіздеді. Қаланың зерттелуіне В.В. Бартольд және А.И. Добромыслов қатысты. Алғашқы археологиялық қазбалар 1928 жылы М.Е. Массонның басшылығымен жүргізілді.

Қалаға байланысты көптеген аңыз-әңгімелер бар. Олардың бірі Түркістан қаласында қасиетті құдық тұр, одан суды тек күнәсіз адам ала алады. Бұрын қала тұрғындары алдында шын мәнінде таза адам немесе жалған атты адам тұрғанын осылай тексерген. Бүгін Түркістан, ғасырлар бұрын сияқты, Қазақстанның негізгі мәдени-туристік және қажылық орталықтарының бірі болып табылады.