Етістіктің түрлері
Навигацияға өту
Іздеуге өту
Етістік - қазақ тіліндегі сөз таптарының ішіндегі ең күрделі және қарымы ең кең таралған грамматикалық категория.[1]
Етістіктің түрлері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Жақсыз етістіктер – өз өзінен болатын, өндірушісіз болатын қимылды немесе күйді білдіретін етістіктер; мұндай етістіктер қолданылған кезде бастауышты қолданылмайды.
- Өздік етістіктер - ырықсыз етістіктен басқа, орыс тіліндегі барлық -сь, -ся тұлғалы постфикспен жасалған етістіктер.
- Көмекші етістіктер - аналитикалық етістік формалар құрамында пайдаланылатын етістіктер. Сол формалардағы көмекші етістіктер олардың лексикалық мағынасын жояды, бірақ жақ, жекеше-көпше түрі, шақ, т.б. грамматикалық мағыналарын білдіреді (қазақ тіліндегі отыр, тұр, жүр, жатыр деген етістіктер).
- Қимыл қозғалыс етістіктер - қимыл қозғалыс, кеңістікте ауысуды белгілейтін етістіктер (қаз. бару, жүзу, тасу, т.б.).
- Екі жақтылы етістіктер - етістіктердің семантикалық-грамматикалық жіктелімінде шектік (орыс. пишу/написал книгу, курю/ выкурил папиросу) және шексіз (орыс. пишет хорошо, много курит) мәнде көрінетін шекті (орыс. свеча догорает/догорела) және шексіз (смеюсь, беседую) динамикалық етістіктер арасындағы аралық топ.
- Қос түрді етістіктер - аяқталған және аяқталмаған түрлері омоним болған славян тілдеріндегі етістіктер (қаз. женить, казнить, исследовать, т.б.).
- Дефектілі етістіктер - толық емес жіктеудегі, яғни кейбір жіктеу формалар болмайтын етістіктер.
- Динамикалық етістіктер - ТЕР- сөздің тура мағынасында қимыл (қаз. кесемін) немесе кейбір өзгерістерге байланысқан процесстерді және оқиғаларды (қаз. кесе сынып қалды) білдіретін етістіктер.
- Мол болған етістіктер - осы шақ екі формалары болатын етістіктер. Бір формада инфинитивтегі және осы шақтағы соңғы дауыссыз дыбыстар алмаспайды (орыс. полоскать - полоскает), баска формада алмасады (орыс. полоскать - полощет).
- Ингрессивтік етістіктер - қимыл қозғалыстың басталуын белгілейтін істің толык аяқталғанын көрмететін түрі етістіктер (қаз. тілінде ойнай бастау, асыға бастау т.б.).
- Себепті етістіктер - қимылға себеп бар деген мағынадағы ауыспалы етістіктер (қаз. суару).
- Жанама-сабақты етістіктер - тек қана жанама толықтаушпен пайдаланылатын етістіктер (қаз. көктемге қуанып тұрмын).
- Жіктеу етістіктер - бастауышпен пайдаланылатын етістіктер.
- Модаль етістіктер - айтылғандарға пікір көрсететін етістіктер (қаз. көсемше + aлy).
- Моторлы-еселі етістіктер - бір бағытқа қарай тармақталған, үздіксіз және бір кезде болатын қимылды белгілейтін етістіктер (қаз. жағаға царай жүзу, тағамдарды қалаға тасу, т.б.).
- Моторлы-еселі емес етістіктер - бағыт белгісіз, үзілмелі, немесе әр түрлі бағытқа қарай тармақталған қимылды белгілейтін етістіктер (қаз. суда қалқу, тағамдарды пойызбен тасу, т.б.).
- Қос емес етістіктер - тиісті түр пара болмайтын аяқталған немесе аяқталмаған түрі етістіктер (орыс. лежать, подпеватъ, посвистывать, т.б.).
- Салт етістіктер - толыктауышпен пайдаланылмайтын етістіктер (қаз. отыру, ұйықтау, ауыру, т.б.).
- Шекті етістіктер - аяқталатын қимылды белгілейтін динамикалық етістіктер (қаз. кесені сумен толтырып тұрмын/кесені сумен толтырдым). Грамматикадағы шекті де шекті емес те мағынасындағы етістіктің бір тобы (қаз. жазып отырмын/жаздым /жақсы жазады).
- Шекті емес етістіктер - аяқталмайтын қимылды белгілейтін динамикалық етістіктер (қаз. күліп отырмын). Грамматикадағы шекті де шекті емес те мағынасындағы етістіктің бір тобы (қаз. жазып отырмын/жаздым/жақсы жазады).
- Бір жақты етістіктер - тек қана 3-ші жақта жекеше түрінде пайдаланылатын етістіктер. Жақсыз етістіктерден айырмасы, бір жақты етістіктер бастауышпен пайдаланылады (ағылш. it snows).
- Қос етістіктер - бір түр жұпты құрастыратын етістіктер (орыс. делать - сделать).
- Сабақты етістіктер - іс-әрекет мағынасы тура толықтауышқа сабақтайтын етістіктер (қаз. балаларды тәрбиелеу, т.б.).
- Шала көмекші етістіктер - өзінің лексикалық дербестігін жоғалтпай көмекші қызметін пайдаланылатын етістіктер(қаз. көріну).
- Екі валентті етістіктер - Сабақты етістіктер пара-пар.
- Екі орынды етістіктер - Сабақты етістіктер пара-пар.
- Инхоативтік етістіктер - Ингрессивтік етістіктер қара.
- Кем-кетікті етістіктер - Дефектілі етістіктер қара.
Тағы қараныз:
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- Етістік
- Етістіктің предикатив формалары
- Етістіктің аналитикалық формасы
- Етістіктің жіктелмейтін формалары
- Етістіктің атрибутив формасы
- Шақ
- Етістікті сөз тіркестері
- Көмекші етістік
- Есім негізді етістік
- Етістік негізді зат есім
- Зат есім
- Сын есім
- Сан есім
- Морфология
- Грамматика
- Синтаксис
- Көсемше
- Шақ
- Рай
- Есімше
- Инфинитив
- Сөйлем
- Сөз
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Лингвистика / Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007. ISBN 9965-08-235-9
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ.
Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |