Жаздық дақылдар

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет
Навигацияға өту Іздеуге өту

Жаздық дақылдар – көктемде егілетін және сол жылы өнім беретін ауыл шаруашылық дақылдары. Жаздық дақылдардың көпшілігі бір жылдық өсімдіктер.

Жаздық дақылдарға дәнді дақылдардан – жаздық бидай, жаздық арпа, сұлы; жармалық дақылдардан – тары, күріш, жүгері, қарақұмық; бұршақ тұқымдастардан – бұршақ, қытайбұршақ, қойбұршақ, жасымық, үрмебұршақ; майлы дақылдардан – күнбағыс, зығыр; техникалық дақылдардан – күнжіт, мақта, кенепшөп; көкөністерден – картоп, қияр; екі жылдық дақылдардан – қант қызылшасы, темекі, қызанақ, капуста; жемшөптерден – жоңышқа, түйежоңышқа, сиыржоңышқа, т.б. жатады.

Елімізде жаздық дәнді дақылдардың егістік аумағы барлық егістіктің 94 – 95%-ын құрайды. Әр топқа, тіпті, бір топқа жататын әр түрлі өсімдіктердің өніп-өсу ерекшеліктері бар. Олардың өнімділігі, сапасы да әр түрлі. Бұл көрсеткіштер өсу орталығына, жердің құнарлылығына, ауа райына қарай өзгеріп отырады. Жаздық бидайдың өзі дәнінің сапасына қарай жұмсақ және қатты бидай болып бөлінеді. Жұмсақ бидайдың өнімділігі жоғары, сапасы төмен, ұны макарон жасауға келмейді. Әйтсе де жұмсақ бидай астық шаруашылығының негізгі дақылы ретінде елімізде жаздық бидай егісінің 90%-тен астам жеріне егіледі. Бидай дәні 1 — 2 С-та өсе бастайды, бірақ дәнді топырақ темп-расы 10 — 12С-қа жеткен мезгілде себу керек. Күннің жылынуы әр жерде әрқалай, әр мерзімде өзгеріп тұрады. Республикамыздың батысында сәуір айында күн жылып, температура қажетті мөлшерге жете бастайды. Ал күннің тез жылуына байланысты жер тез құрғай бастайды, сондықтан ылғалды тиімді пайдаланып, жаздық дақылдарды мерзімінде сепкен жөн. Еліміздің солтүстігінде көктем кеш шығып, құрғақшылық ертерек басталады, жаз ортасы жаңбырлы, егістіктің өсіп-жетілуіне қолайлы келеді. Сондықтан бұл жерде жаздық дақылдарды кешірек (мамыр айының 10 — 15-терінде) егеді. Ал бидай сорттарының ерте-кеш пісетініне қарай егу мерзімі реттеліп отырады. Кеш пісетіндерін ертерек, ерте пісетіндерін кешірек себеді. Бұл жағдай дәнді дақылдарды егу кезіндегі ұйымдастыру жұмыстарын, әр мерзімде егілген егістің пісу мерзімін реттеуге, әр мерзімде піскен дақылдарды шығынсыз жинап алуға мүмкіндік береді. Өнім әр мерзімде жиналған кезде егістік даланы ретімен келесі егіске дайындайды. Өнім шығымдылығы егілетін дәннің егу мөлшеріне, егу тереңдігіне байланысты болады. Бұл өлшемдер әр дақылда әр түрлі. Оған қоса топырақтың құнарлылығына, ылғалдылығына, температурасына байланысты өзгеріп тұрады. Мысалы, Батыс Қазақстан облысында әр га-ға 1,5 — 2,8 млн., солтүстікте 2 — 3 млн., шығыста 2,5 — 4 млн. дән себіледі. Ылғалды жерге дән таяз, құрғақ жерге тереңірек егіледі. Егу тереңдігі 4 — 5 см-ден 6 — 7 см-ге дейін өзгеріп отырады. Жаз бойы егістік даланы арамшөптен, зиянкестерден қорғау жұмыстары жүргізіледі. Дәнді дақылдардың, оның ішінде бидайдың егістік жер көлемі ылғалы аз, ыстық, құрғақ далалы жерде орналасқан. Осыған байланысты ауыспалы егіс жүйесінің құрамында сүрі жер міндетті түрде болуы тиіс. Бидайды осы сүрі жерге, одан соң 2-3 - дақыл ретінде егеді. Арпа, сұлы сияқты дәнді дақылдардың көптеген биологиялық ерекшеліктері бидайға ұқсайды. [1]

Пайдаланылған әдебиеттер[өңдеу | қайнарын өңдеу]

  1. Қазақ Энциклопедиясы