Жайық қалашығы

Жайық қалашығы
Мәртебесі	Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіші
Қазіргі жері	Қазақстан, Батыс Қазақстан облысы
Басқаша атаулары	Шаған
Орналасуы	51°07′04″ с. е. 51°17′53″ ш. б.51.11778° с. е. 51.29806° ш. б. / 51.11778; 51.29806
Жайық қалашығы (Қазақстан) Жайық қалашығы

Жайық қалашығы – Республикалық маңызы бар тарих және мәдениет ескерткіштерінің мемлекеттік тізіміне енген ортағасырлық қала орны.

Орналасқан жері

Батыс Қазақстан облысы, Орал қаласынан оңтүстік-шығысқа қарай 12 шақырым, Жайық өзенінің 2-ші жайылма үсті террассасында орналасқан.

Зерттелуі, қала құрылысы дәстүрі

Батыс Қазақстанның қалалық мәдениеті бертінге дейін жеткілікті зерттелген жоқ. Осы кезге дейін Батыс Қазақстан тарихы көшпелі мал шаруашылығымен айналысқан, отырықшылықты білмеген тайпалар тарихы ретінде қарастырылды. Алайда 2001-2002 жылдары Жайықтың оң жағалауында, Орал қаласынан оңтүстікке қарай 8 км жердегі Ысқырық тауының етегіне жүргізілген зерттеулер кезінде көне қаланың орны табылған. Археологтар оны шартты түрде Жайық немесе Шаған қалашығы деп атады. Оның ешқандай жасанды қорғаныс құрылымы - дуал, қабырға, орлары болмаған. Шекара міндетін сайлар мен өзен жағалаулары атқарған.
Қала орнының аумағы шамамен 7-9 га. Қазба жұмыстары кезінде мұнда тұрғын жайлар табылған. Ал Жайық қалашығының орны мен басқа да аймақтардағы үйлердің құрылысының техникалық әдістерін, жобаларын салыстырған кезде Орал өзені алабындағы құрылыс мәдениетіне Хорезм мен Сырдария шұраттарының құрылыс дәстүрлерi көбiрек әсерi тигенiне көз жеттi.
Тұрғын үйлер жобасы XIII-XIV ғасырлардағы Үргеніш, Отырар, Түркістандаға тұрғын үйлерге ұқсас. Тек ішкі жағындағы кейбір заттардың орналасуында, жылу жүйесіндегі ерекшеліктерінде, құрылыс техникасы мен материалдарында айырмашылық байқалды.

Монша құрылысы

Жайық қалашығынан табылған қоғамдық құрылыстың ішіндегі монша құрылысы қызғылықты. Шығыс қалаларында моншаның орны бөлек болғаны белгілі. Олар адам көп баратынр мешіттен кейінгі орын болған. Көпшілік моншасының болуы қаланың жоғары мәртебесін білдірген. Жайық моншасына уақыты мен жобасы жағынан Отырар мен Қаялық моншалары ұқсайды. Алтын Орда қалалары арасында Бұлғар мен Бельджамен (Водянск қалашығының орны) қаласында да осыған ұқсас құрылыстар бар. Қазіргі уақытта Алтын Орда кезеңінің 20-дан астам моншасы белгілі.
XIII-XIV ғасырларда Азияның орасан зор аумағында көпшілік моншалар "типтік жобамен" салынды. Олардың құрылысына халықтың көп ғасырлық тәжірибесі ықпал етті. Моншаның орталық залы төрт немесе сегіз бұрышты жасалды. Оған шығыс және батыс жағынан жуынатын шағын бөлмелер жалғасып жатты. Олар еден асты жылу жүйесімен жылытылды. Жылу жүрген арналар ішкі бөлмелердің барлық сұпылары мен едендерінің астына орнатылған. Құрылыстың іргесі жерге тереңдете орнатылған. Жуынатын жерге су қыш құбырлар жүйесімен берілген. Ол темірқазанда жылытылып, ол жерден температурасы әртүрлі жуынатын бөлмелерге берілген. Ағынды су моншадан біраз қашық жердегі шұңқырға жалғанған құбырлар жүйесі арқылы шығарылған. Ғимарат күмбездермен жабылған.

Табылған заттар

Басқа қала орталықтарындағы сияқты Жайықта дақыш-құмыра кәсіпшілігі, шыны жасау, зергерлік, темір жасайтын, кірпіш күйдіретін қолөнерлер дамыды.
Қазба жұмыстарының негізгі материалы – қыш. Жылтырауықты немесе жылтырауықсыз ыдыстары, тұрмыстық және шаруашылық заттары Еділ бойы қалалары мен Сарайшық қыш ыдысына өте ұқсас. Қала орнынан XIV ғасыр бірінші жартысындағы тиындар табылған.
Қыш материалдары мен басқа да заттарға алдын ала жасалған сараптама бұл жерде XIII-XIV ғасырларда Алтын Орда кезеңінде өте үлкен қала болған деп санауға мүмкіндік береді. Бұл жергілікті жердің табиғи жағдайымен де дәлелденеді. Қала орнынан шығысқа қарай 3 км жерде орналасқан Меловые Горки ауылында, Жайық өзенінде Төменгіборлы және Жоғарғыборлы екі қайраң болған, олар өзеннен кешіп өтетін өткел міндетін атқарған. Стратегиялық жағынан соншалықты маңызды жерде, су шекарасында бұл жерден Ұлы Жібек жолының тармағының бірі өткендіктен де, әрине, ірі елді мекеннің болмауы мүмкін емес.

Қалалық қорым сипаты

Кіші кесене көрханасы едені.

Үлкен кесенедегі сыртқы тақта.

Үлкен кесенедегі бедері өсімдік текті сыртқы тақта.

Археологтар ежелгі Жайық қаласының қалдығы жанынан, шығысқа қарай 1,5 шақырым жерден, Ысқырық тауының жазық төбесі мен Жайық жайылма алқабынан қалалық қорым тапты. Онда бір кездерде ақсүйектердің молаларына қойылған кесенелер тұрған. Қазір ескі қорғандарға айналған. Қазақстан археологтары олардың екеуін аршып, зерттеді.
Қазба жұмыстары төртбұрышты күйген кірпіштерден тұрғызылып, жылтыр тақтатастармен қапталған екі бөлмелі кесене қалдығын анықтады. Бірінші бөлмеде оңтүстік және солтүстік қабырғаларды бойлай орнатылған екі сұпы болған. Мұнда қыздырылған орын іздері байқалады, үй жануарларының сүйектері көп табылған. Бірінші бөлме ғұрыптық құлшылық орны болуы керек. Кіреберісі оңтүстік-батысқа қаратылған. Археологтар кесененің іші-сыртын тазартқанда, көптеген төртбұрышты және тікбұрышты күйген кірпіштер мен бет жағында әйнегі бар түрлі көлемдегі тақталар табылған. Кесененің қасбеті нәрлеген кезде интерьеріне әйнекті және алтындатқан жазуы бар тақталар қолданылған. Үстінде күмбезі бар кесене бастапқыда сырт қарағанда тікбұрышты көрінетін (бұл XIII−XIV ғғ. кесенелерге тән). Кіреберіс қуысының ортасындағы есік арқылы зияратханаға (діни салттар жасалатын ғибадатхана) келіп кіруге болады. Одан әрі қарай қабір-көрхана кетеді, еденіне алтыбұрышты күйген кірпіш төселген.
Көрхананың ішінде жалғыз ғана қабір оның ортасында, солтүстік қабырғаның сұпы алдында тұр. Ол түгелдей тоналған. Тонаушылар тіпті мола сағанасына қаланған кірпіштерді де тасып әкеткен. Сондай-ақ жерленген мәйіт сүйектерінің көпшілігі жоқ. Тек бас сүйек, аяқ-қолдың ұзын жіліктері, жамбас сүйектері ғана табылған. Шұңқырдағы үйіндіден күйген кірпіш сынықтары, шіріген ағаш қалдықтар табылған. Сағана еденінің астындағы қабатында темір шақпақ, шегелер, кішкене қола сылдырмақтар, шағын темір пышақ, конус тәрізді темір бұйым табылған, сірә қоңырау болар.
Қазақстан далалары мен Орал аумағының барлығында XIII–XVII ғасырларға жататын шатырланып жабылып, күйген кірпіштен қаланған 20-ға дейін порталды кесенелер бар.
Ақсүйектер жерленген кесенелер сәулеті XIII ғасырдың екінші жартысы мен XIV ғасырдағы Орта Азия мен Қазақстанның, көбінесе Хорезм мен Арал маңы мұсылман орталықтарының әсеріне ұшыраған. Жайық қалашығы да, ондағы кесене мен қалалық қорым да осы кезеңнен қалған.

Қалашық туралы жазба деректер мен картографиялық материалдар

Жайық қалашығы. Ағылшын саяхатшысы капитан А. Дженкинсон 1562 жылы жасаған Московия және Тартария картасы.

Жайық қалашығын зерттеу барысында археологтарды бәрінен де қаланың дәл осы жерде болғандығы жөнінде тарихи жазба деректер бар ма деген сұрақ қызықтырды. Бұл үшін XIV-XV ғасырлардағы картографиялық материалдары зерттелді. Алтын Орданың ең толық картасы 1367 жылы италияндық көпестер ағайынды Франциско мен Доменико Пицигани жасаған карта болып табылады. Оған, оның ішінде, "Лаэтиден шығысқа қарай" (Еділ мен Орал арасында Каспий жағалауындағы қала) тағы бір қала жазумен белгіленген. Одан солтүстікке қарай екінші қаланың бейнесі атаусыз енгізілген. Мұнаралар суретінің үлкендігі мен онда желбіреген туларға қарағанда, бұл ірі экономикалық әрі әкімшілік орталық болғанға ұқсайды. Жайық өзеніндегі бірінші қаланы Сарайшыққа ұқсату едәуір сенімдірек болар. Сарайшықтан солтүстікке қарай өзеннің оң жағалауындағы екінші атаусыз қаланы Жайық қалашығы деуге әбден болады.
Бұл қала 1562 жылы, яғни ағайынды Пициганилердің картасынан екі жүз жыл өткеннен кейін Антоний Дженкинсон жасаған тағы бір танымал картада белгіленген деп жорамалдауға болады. Бұл картаны зерттеген ресейлік ғалым, академик Б. А. Рыбаков оның негізіне 1497 жылы "бүкіл Мәскеу мемлекетінің алғашқы орыс картасы" деген өте ерте құжат алынғандығын дәлелдеді. Онда Жайық өзенінің оң жағалауында Сарайшықтан жоғары, ұсақ белгімен Шакафни атты қала белгіленген. Жайық қалашығының ашылуы мен соңғы жылдардың археологиялық зерттеулері бұл мәселеге жаңаша қарауға мүмкіндік берді. Дженкинсон мен ағайынды Пициганилердің карталарын мұқият салыстырған кезде ағылшын капитаны А. Дженкинсонның картасында екі түрлі қала белгіленгені анықталды. Біреуі − өзеннің оң жағалауында, екіншісі сол жағалауында орналасқан.
Ағылшын транскрипциясында бұрмалаушылық болуы әбден мүмкін, бұл картадағы көптеген атауларға тән жағдай. Жергілікті тұрғындар бұл қаланы Шаған (Чаган) деп атаған болуы керек. Бұған Жайық өзенінің бір саласының ежелгі Шаған атауын сақтап қалғандығы дәлел.
Каспийден Жайықтың арғы жағына дейін Жайық (Орал) жағалауымен жүретін "Орал сауда жолы" бұл аймақта қала өмірінің дамуына себепші болды. XII ғасырда османдық автор Эвлия Челеби өзінің өзен бойымен жасаған саяхатын суреттегенде, Жайық "жүздеген қала мен мыңдаған қамалдардың жанынан өтіп, ең соңында Каспийге құйылады" деуі тегін емес. Әрине, қалалық өмір аумағын олар асырып айтқан болар, археологтарға әлде де тауып, зерттеуді қажет ететін ежелгі қалалар мен елді мекендердің үйінділері туралы айтып отырған болу керек, алайда қазірдің өзінде-ақ Қазақстанның батысында Орал қаласына жақын Жайық өзенінде ортағасырларда қалалық мәдениеттің ірі өңірі болғандығы анық болып отыр.