Жартыдөңгелекше өзектер

Жартыдөңгелекше өзектер (полукружные каналы); (лат. саnalis semicircularis canal — өзек, semi — жарты, сігculus — дөңгелек) — тепе-теңдік мүшесі орналасқан ішкі құлақтың бөлігі. Жартыдөңгелекше өзектер бір-біріне перпендикулалы бағытта орналасқан үш дене жазықтықтары (сагиттальды, сегментальды және фронтальды) бойында орналасады. Бұлар бір-бірінің пішінін қайталайтын: сыртқы — сүйектік жарты дөңгелекше өзектерден және ішкі — жарғақтық жартыдөңгелекше өзектерден құралған. Сүйектік жартыдөңгелекше өзектердің үштары төрт тесік түрінде ішкі құлақ кіреберісіне ашылады. Жарғақтық жартыдөңгелекше өзектердің жарғақтық сопақша қапшықпен жалғасатын тұсындағы ампула тәрізді кеңейген жерінде сезімтал эпителий жасушаларымен қапталган жартыайшықты "қыршалар" орналасады. ішкі құлақтың жарғақтық сопақша және дөңгелек қапшықтарының ішкі бетінде де осындай сезімтал эпителиймен астарланған "дақтар" болады. Дақтардағы сезімтал эпителийді, көмір қышқыл кальций тұздарының кристалдары (отолиттер) жабыса орналасқан желатин тәрізді іркілдек жарғақ қаптап жатады. Бұл іркілдек массаны отолиттік жарғақ деп атайды. Сезімтал эпителий жасушаларының түктері осы жарғақта орналасады. Кеңістіктегі дене жағдайының өзгеруіне сәйкес дене тепе-теңдігінің бұзылуы — сопақша және дөңгелек қапшықтар ішіндегі эндолимфа Сұйығын қозғалысқа келтіреді. Сұйықтың қозғалысы отолит кристаларына бері ліп, олар да қозғалып дақтардағы сезгіш эпителиоциттер түктерінің белгілі бір топтарын тітіркендіріп әсер етеді. Нәтижесінде бұлшықеттердің де белгілі бір топтары қозып олардың ширығуы реттеледі де, басқа эпителиоциттер жарғақтық қапшықтар қабырғасындағы рецепторлар дененің кеңістіктегі сызықтық қозғалыстарына жауап береді. Жартыдөңгелекше өзектер ампуласының ішкі бетіндегі қыршалар эпителиоциттерінің құрылысы қап-шықтар дақтары эпителиоциттерінің құрылысына ұқсас. Тек, эпителий қабатының апикальды бетін, ұзындығы 1 мм, пішіні күмбезге ұқсаған желатин тәрізді зат қаптап тұрады. Қыршалар эпителиоциттерінің сезгіш түктері желатин тәрізді іркілдек заттың ішінде орналасады. Жануарлар басының кеңістіктегі қозғалысына сәйкес жазықтықта орналасқан жартыдөңгелекше өзек қуысындағы эндолимфа жылжып, қырша бетіндегі іркілдек күмбезді қозғайды да, сезгіш эпителиоциттер түктеріне эсер етеді. Жартыдөңгелекше өзектері ампуласы қабырғасындағы рецепторлар бастың, дененің кеңістіктегі бұрыштық қозғалыстарын қабылдап, соларға жауап береді. Түзілген қозу сезімтал эпителий жасушаларынан сезімтал жүйке үштарына беріліп, пайда болған жүйке толқыны одан әрі жүйкелік өткізгіш жолдар арқылы мидағы қыртысастылық және қыртыстық орталықтарға жеткізіледі де, дене тепе-теңдігінің сақталуы іс жүзіне асады.