Жаңа закон

Жаңа закон - Абайдың 1884 ж. жазған өлеңі, әрқайсысы 4 тармақты 31 шумақтан тұрады, көлемі 124 жол.

Абай өз заманындағы әлеуметтік құбылыстарға үнемі сын көзі мен қараған саңлақ, ойшыл кісі болғандықтан, ол кездегі халықтың жан күйін тебірентетін оқиғаларға көңіл аудармай тұра алмаған. Сондай оқиғалардың бірі «Жаңа закон» еді. «Жаңа заң» - патша үкіметінің қазақ халқын жаңа әкімшілік жолымен билеу туралы шығарған қаулысы. Оның негізі «Уақытша ереже» деген атпен 1868-1869 ж. жасалған. Бұл заңды жасаудан бұрын 1865-1867 ж. қырға арнаулы комиссия шығып, қазақ халқының тұрмысын, әдет-ғұрпын, шаруашылық жағдайын, географиясын, рухани тіршілігін зерттеген болатын. Комиссия бастығы Карл Гирс сияқты кертартпа кісі болса да, оның құрамында К.Гутковский, А.Гейнс сияқты Шоқанды жақсы білген, оның жазғандарын түсіне оқыған және А.И.Герценнің анықтауынша, прогресс жолында қызмет істеген оқымысты офицерлер болды. Кейін комиссияның мүшесіне Ғүбайдолла Жәңгірұлы Шыңғысхан, С.Ситников кіреді. Сырттан Г.А.Колпаковский, Д.И.Романовский, Н.Мордвинов т.б. қатынасады. Қазақ даласын билеу туралы заң қабылдауға келгенде комиссия мүшелері екі жаққа бөлінеді: Гирс бастаған бір тобы империяда жүйеге тұсірілген мықты бір ғана заң болу керек, оны осалдатсақ басқару ісі қиындайды деседі. Е.П.Ковалевский, Гутковский, Романовский, Ситников, Ғ.Шыңғысхан, А.И.Левшин бұған қарсы болады, қазақ тұрмысының ерекшелігін дәлелге келтіріп, олардың өзін-өзі басқаруын, билер заңын бұрынғы қалпында қалдыру керек деген хаттар түсірді, Шоқанның «Сот реформасы» туралы жазғандарын мысалға алады. Бұлардың ойларын реформа жасаушылардың бірі Соғыс министрі Д. А. Милютин мен Ковалевский де жақтайды. Жалпы айтқанда бұлар ұсынған жобадан 50 жылдардағы буржуазиялық реформаның бағыты анық көрінеді. Бұл топтағы адамдар «қазақты бытыратып ұстамай, олардың үш жүзін бір орталыққа бағындырып басқару керек» деген орталықтандыру идеясын айтады. Кейбіреулері қазақ пен қырғыз халқын біріктіру мәселесін көтерді... Бұл топтағы ойшылдар пікірініңде кейбір жаңсақ жайлар ұшырасқанымен, олар «Жаңа заңды» қабылдар көзінде, жоғарыда көрсеткендей, көп толғанып, қазақ халқына қамқорлық көзбен қараған. Бұлардың достық емеурінін жақсы тұсінген Абай өзінің өлеңіңде:

«Жан ашып ойшыларға ой ойлатқан, Қазаққа осы жақсы пайдалы деп, Ойшылар жаңа закон низам тапқан...» - деп, олардың қамқорлық көрсеткен достық ниеттерін бағалайды. Бірақ ол реакцияның күшті көзі болғандықтан жақсы талап іске аспай, тек қағаз бетінде қалып қояды. Олардың ойына жұлқына қарсы шыққандар: ген. М.Г.Черняев. Oл көздегі ішкі істер министрі Тимашев, Орынбор генерал-губернаторы Дезак, Батыс - Сібір генерал-губернаторы Дюгамель. Бұлар қол қойылып, жүзеге асыруға дайын болған қаулының өзін мансұққа шығартады. Черняев: «Оларды (қазақтарды) бір орталыққа біріктіріп билегеннен бізге зияннан басқа келер пайда жоқ», - деп ашық айтады (ГИМ РО, Архив М.Г.Черняева, ф. 208, св. 7).

Сөйтіп, бұл соңғы топтың адамдары сол көздегі белең алған күш жұмсау әдісі бойынша «бөліп ал да билей бер» жүйесін берік ұстанған. Бұл әдіс халық бұқарасын аяусыз қанау үшін барлық билеп-төстеушілерге ауыздықсыз жол ашқан. Ол жүйе қазақтың залым атқамінерлеріне де теріс болмаған. Абайдың «Жаңа закон» өлеңінде жаны күйреп, мұңын шағып айтқандары, міне, осы қансорғыш топтар туралы...

Өлең 11 буынды қара өлең ұйқасымен жазылған. Томск университетінің кітапханасындағы Г.Н.Потанин архивінен алынып, алғаш рет «Жалын» журналының 1979 жылғы № 5 санында жарияланды. Абайдың жарық көрген басылымдарында берілмеген.