Жер бедерінің қалыптасу заңдылықтары

Жер бедерінің қалыптасу заңдылықтары Жер бедерінің барлық пішіндерінің қалыптасуына әсер етуші күштер екі топқа — ішкі (эндогендік) және сыртқы күштерге (экзогендік) жіктеледі. Ішкі күштер әрекеті. Ішкі күштер (оны кейде тектоникалық қозғалыс деп те атайды) Жердің ішкі қойнауындағы жылу, химиялық және радиоактивтік энергия әсерінен жер қыртысында тay тузілуі мен тербелмелі қозғалыстарды туғызады. Тау түзілуі жер қыртысындағы катпарлықтардың түзілуіне, терең тектоникалық жарықтардың пайда болуына және осы жарықтар бойымен жекелеген жер қыртысы бөліктерінің тік қозғалыстарға ұшырауына, магманың сыртқа шығуына әсер етеді.

Тербелмелі қозғалыстар жер қыртысының біртіндеп көтерілуі мен төмен түсуіне, соның нәтижесінде мұхит деңгейінің көтерілуі мен төмендеуше себепші болады. Тербелмелі қозғалыстар қайтымды сипатта болады, яғни жоғары көтерілген жер қыртысы қайта төмен түсуі немесе майысып, төмен түскен жерлер қайта көтерілуі мүмкін. Ал тау түзілуі кезінде қатпарлануға ұшыраған жерлер, сондай-ақ жарықтар бойымен жылжып кеткен бөліктер енді қайтып қалпына келмейді. Жанартау атқылауы мен жер сілкінуі де осы ішкі күштердің нәтижесі болып табылады. Демек, литосфералық тақталар қозғалысқа түсіп, материктер пішіндері мен мұхиттар айдының өзгертуші басты күш те осы ішкі күш болып табылады. Материктердегі ірі жазықтар мен таулар, мұхит табанындағы қазаншүңқырлар мен суасты орта жоталары да ішкі күш әрекеті нәтижесінде түзілген жер бедерінің ірі құрылымдары болып саналады.

Сыртқы күштер әрекеті. Сыртқы күштер болып табылатын Күн сәулесі энергиясы мен қысым күші эндогендік әрекет нәтижесінде қалыптасқан жер бедері пішіндерін бұзумен қатар, жер бедерінің жаңа шгттіндерін де түзеді.

Үгілу әрекеті нәтижесінде тау жыныстарының химиялық құрамы өзгеріске ұшырамаса физикалық үгілу, ал минералдық құрамы өзгеріске ұшырай отырып үгітілсе химиялық үгілу деп аталады.

Тау жыныстарының кристалдық торларының температуралык, өзгерістер әсерінен кеңеюі мен сырылуының түрліше болуы физикалық үгілуге негіз болады. Бұл өзгерістер жыл маусымдары айқын ажыратылатын аудандар мен климат континенттілігі жоғары болатын, әсіресе тәуліктік температура үлкен айырма- шылық жасайтын жерлерде каркынды жүреді. Мұндай аудандарда үгілу әсерінен киыршьщтасты қорымдар түзіледі. Тау жыныстарындағы ұсақ. жарықшақтарға су кіріп, ол кеңейеді, түнге қарай мұз қатып, жарықтар одан әрі ұлғаяды. Мұндай құбылыс поляр маңы мен биік таулы жерлерге, сондай-ақ Сахара сияқты табиғаты "қатал" шөлдерге тән.

Химиялық үгілу дегеніміз — тау жыныстары мен минералдардың құрамындағы реакцияға тез түсетін заттардың (оттек, кемір қышқылы, тұздар, қышқылдар, негіздер) ауадағы су буының көмегімен өзгеруі және өзара әрекеттесуі нәтижесінде бұзылуы. Сондықтан химиялық үгілу ылғалды, ыстық климат жағдайындағы субтропиктер мен тропиктерге, сондай-ақ теңіз маңы аудандарына тән. Әдетте, үгілудің барлық әрекеттері қатар жүріп отырады, сондықтан айқын басымдылық танытатын әрекет түрі бірінші кезекте айтылады. Өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесі де белгілі дәрежеде физикалық және химиялық үгілу әрекеттеріне қатысып, кейде тіпті оның жүру қарқынын күшейтеді.

Өздерің тұратын өлкеде жер бедері пішіндерін қалыптастыруға қандай күштер әсер етеді?

Мәтінге сүйене отырып, оларға нақты мысал келтіріңдер.

Үгілген тау жыныстары салмағына қарай төмен сырғуы немесе тік беткейлерден етекке құлауы мүмкін. Олар кейде өздерімен бірге басқа да тау жыныстарын сырғытып, ілестіре кетеді. Етекке құлап түскенде тау жыныстары көбінесе өзара соқтығысып, сынып, ұсақталады. Неғүрлым майда бәлшектер желмен ұшырылып, шаң-тозаңға айналады. Түптеп келгенде, үгілудің барлың түрлері биік таулардың аласаруына, керісінше неғұрлым ойыс жатқан жерлерді толтыру арқылы жер бедерінің тегістелуіне себепші болады.

Үгілу өнімдері мен борпылдақ жыныстарды тасымалдау арқылы жер бедерін өзгертуде желдің маңызы зор. Жел әрекетінен қалыптасатын жер бедері пішіндерін золдық деп атайды. Әсіресе шөлдердегі құрғақ климат жағдайында жел әрекеті айқын көрінеді, мұнда құмды тебелер мен жалдар, толқын тәрізді эолдық пішіндер таралған. Теңіздер мен көлдердің жағалауларында да жел әрекетінен түзілген мұндай пішіндер жиі кездеседі.

Үгілген тау жыныстарын тасымалдауда ағын су әрекетінің алатын орны ерекше. Жаңбыр кезінде су беткейлер аркылы ағып, бір арнаға тоғысады. Ол әрі карай жер бетін тілімдеп, жыралар, сайлар жасайды. Тіпті жазық жердегі өзендер де еңкіштігі төмен, ағыны баяу болғанына қарамастан, өзімен бірғе көптеген жыныстарды тасымалдайды. Ал тау өзендері ағыны қатты болғандықтан қүм, саз сияқты майда жыныстармен қатар, өте ірі тастарды да ағызып әкетеді.

Шөлді аймақтарда жаңбыр өте сирек болғанымен нөсерлетіп жауып, борпылдақ жыныстарды тез арада шайып, оларды өзімен бірге ағызып кетіп отырады. Сондықтан шелдердің басым көпшілігінде ежелгі және қазіргі ағын су әрекеті нәтижесінде түзілген жыралар мен сайлар, құрғақ өзен арналары кептеп кездеседі. Тау бөктеріндегі өзендер жер бедерін өте күшті тілімдейді, жыралар мен сайлардың жиілігі соншалықты, олар лабиринт сипатты болып кетеді. Өйткені, мұнда көбінесе борпылдақ, бос жыныстар жинақталған әрі өзен ағыны еңкіштікке байланысты өте жылдам. Осындай жолмен түзілген жер бедерін бедленд деп атайды. Бедленд ағылшын тілінде "жаман жер" деген ұғымды білдіреді. Бедлендтер түгелдей жарамсыз жерлер больш табылады, олардың кең таралған аудандары: АҚШ жеріндегі Ұлы жазықтар, Орта Азияның, Кіші Азия және Үндістан түбектерінің тауалды жазықтары.

Тұрақты ағыны бар ірі өзендер ағын әрекетімен өнделген үлкен аңғарлар арқылы ағады. Өзендердің қазу, шаю, тасымалдау және тұндыру әрекеті өзеннің еңістігі мен ағыс жылдамдығына тәуелді. Өзен аңғарының кез келген бөлігінен тұнба жыныстарды кездестіруге болады, әсіресе өзен ағысы баяулап, атырау жасап құятын өзендердің сағасында олар өте қалың жиналады. Ағаш су әрекетінен түзілетін жер бедері пітттіндерін беті қалың мұз басып жатқан Антарктида мен Гренландия жерінен басқа барлық аймақтардан кездестіруге болады.

Жер бедерін қалыптастырушы сыртқы күштер қатарына мұздықтардың әрекеті де жатады. Алып жатқан ауданы шағын болғанымен, тау мұздықтарының жер бедерін қалыптастырудағы әрекеті қарқынды жүреді. Мұздықтар, әсіресе биік тау басындағы тау жыныстарының үгілуі мен тасымалдануына себепші болады. Тау мұздықтары әрекетінен айрықша пішіндегі трогты аңғарлар (неміс. Trog — астау) қалыптасады. Мұздықпен өнделген тау жоталары үшкір шынды, беткейлері тік, терең шатқалды болып келеді. Ондай жер бедерін, әдетте, альпілік, ал мұздықтармен өңделіп, тасымалданған жыныстарды морена деп атайды.

Жерасты суларының әрекеті суда тез еритін әктас, тас тұзы, гипс сияқты жыныстар таралған аудандарда болады. Бұл жыныстарды су еріте отырып, бос кеністіктерді — кеуектерді қалыптастырады. Кеуектер ойылып, олардың орнында түрліше пітттіндегі қуыстар түзіледі. Тау жыныстарының суда еру процесі карст деп аталады. Карст пішіндері беткі ағын әрекеті әсерінен де пайда болады. Ондай жағдайда өзендер жер астына сіңіп кетіп, екінші бір бөлікте қайтадан жер бетіне ағып шығуы мүмкін. Карст пішіндерінің шетіндегі ең кең тарағаны — үңгірлер. Жер шарындағы ең ұзын үңгір — Аппалачта, ең терең үңгір — Кавказда орналасқан. Карст нәтижесінде қалыптаскан жер бедері пітттіндері Балқан және Кіші Азия түбектері мен Оңтүстік - Шығыс Қытай жерінде, Аппалач тау жүйесінде кең таралған.

Сонымен сендер жер бедерін өзгертуші сыртқы күштермен таныстыңдар. Барлық әрекеттердің қозғаушы күші — күн сәулесінің түсу мөлшері мен соған сәйкес климаттағы өзгерістер. Мәселен, климаттық жағдай ылғалды немесе құрғақ сипатқа ауысса; таулардың биіктеуі бәсеңдесе немесе тез арада қарқынды түрде биіктесе, сыртқы күш әрекеттерілін жүру сипаты мен жылдамдығы да өзгереді. Яғни, жаңа жағдайға бейімделеді. Сонымен қатар жер бедері өзгерісі ішкі тектоникалық қозғалыстарға да тәуелді. Демек, қазіргі жер бедерінің қалыптасуы ішкі және сыртқы күштердің ұзақ геологилық уақыт аралығындағы өзара әрекетінің нәтижесі болып табылады.

Дереккөздер

География