Жыланшы бүркіт
| Жыланшы бүркіт | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
| Амандық күйі | ||||||||||||||||
| Ғылыми топтастыруы | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Екі-есімді атауы | ||||||||||||||||
| Circaetus gallicus (Gmelin, 1788) | ||||||||||||||||
 Жазда Жыл бойы Қыста |
Жыланшы бүркіт (лат. Circaetus gallicus) - қаршыға тұқымдастары.
Қанат құлашы 1,9 м, тырнақтары өткір. Еуропа, Африка, Оңтүстік-Батыс Азияда таралған. ТМД оңтүстік аймақтарда кездеседі. Түрікменстанда кең таралған. Орманды және таулы жерлерде кездеседі. Бір жұмыртқа салады. Саны азаюда. КСРО Қызыл кітабында.[1]
Қазақстанда 4 түр тармағы шөл және шөлейт аймақтарды ұялайды. Құмды шөлдер, құрғақ тау бөктерлері мен өсімдігі сирек аласа тауларды мекендейді. Шәулісінің қанатының ұзындығы 52 – 59 см, салм. 1,2 – 2,0 кг, ұябасары шәулісіне қарағанда сәл ірілеу. Реңінде жыныстық ерекшелік байқалмайды. Арқасы қоңыр сұр, мойны мен басы ақшылдау. Үстіңгі қақпа қауырсындары – қоңыр, астыңғысы ақшыл, жолақты. Бауыры ақшыл көлденең жолақты, жемсауы теңбіл келеді. Жас жыланшы бүркіттің қақпа және бағыттаушы қауырсындарының шеті ақшыл. Бұл белгі ересектерінде тез жойылып кетеді. Әуеде ұшып жүрген Жыланжегіш қыранның басына төсі қара, ал отырғанда басы сұрлау болып көрінеді. Көзі сары, өте үлкен болады. Жерде жақсы жүреді, ағаш басына жартастарға жиі қонады. Жемтігін жерден ұстайды. Жыл құсы. Сәуірде ұшып келеді, ұясын ағаш басына не жартас жиегіне салады. Мамырда ұяға ақ түсті бір ғана жұмыртқа салып оны бір айдан аса шәулісі мен ұябасары бірігіп шайқайды. Ұясы бұзылған жағдайда қайтадан көбеюге қатысып, тағы да бір жұмыртқа салады. Балапаны 2,5 – 3 айдан соң ұядан ұшады. Қыркүйектің ортасы – қазанның басында жылы жаққа ұшып кетеді. Арабия түбегінде, Африкада және Оңтүстік Азияда қыстайды. Негізгі қорегі – жыландар мен кесірткелер, кірпілер, т.б. ұсақ жануарлар. Жыланшы бүркіт – сирек кездесетін құс. Қазақстанда Алматы мен Шымкент қалаларындағы хайуанаттар саябағында бір-бірден ғана жұбы бар. Негізінен бұлар Ақсу-Жабағылы, Үстірт қорықтары мен «Алтынемел» ұлттық табиғи саябағында қорғалады. Санының жылдан-жылға азаюына байланысты Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.
Статусы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
2-ші санат. Саны қысқарып келе жатқан түр. КСРО Қызыл кітабына тіркелген (3-ші санат).
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Туыстың Қазақстандағы бірден-бір өкілі.
Таралуы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Африка, Евразия – Атлантика жағалауынан шығыста Хара-Нарин жотасына дейін, солтүстікте 56 солтүстік ендікке, оңтүстікте Жерорта теңізі жағалауы, Кіші Азия, Иран, Пәкістан, Үндістанға дейін кездеседі. Қазақстанда 49 параллельден оңтүстікке қараған аудандарда мекендейді [2].
Мекендейтін жерлері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Құрғақ тау етектері, шөлді таулар, құмды шөлдер. Батыс Тянь-Шань, Жоңғар (Жетісу) Алатауында жапырақты ормандар зонасына енеді [3][4], Қалбы және Оңтүстік Алтайда қарағайлы ормандарда мекендейді [5][6].
Саны[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақстанда барлық жерде көп емес және азаюда. Мысалы, Батыс Қазақстан облысында 1981 жылы көктем мен жазда 1850 км автомаршрутта 2 құс қана [7], Қызылқұмда 1984 жылы 806 км-де – 2, Мойынқұмда 1983 жылы 600 км-де – жоқ, Бетпақдалада 1984 жылы оның орталық аудандарында – 2 кездескен, ал 1981 және 1983 жылдары батыс аудандарда 1500 км маршрутта бірде-бір құс есепке алынбаған [8]. 1989 жылы Маңғыстау мен Үстірттің қазақстандық бөлігін самолетпен 12000 км ұшқанда бар-жоғы 4 құс кездескен. Орталық Қазақстаннан соңғы 15 жылда ешқандай деректер жоқ.
Негізгі әсер ететін факторлар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
ЭТЖ-ң бағаналарында өлім-жітімге ұшырау, тікелей өлтіру, мазалау факторы, жерді жыртуға және малды қарқынды жаю нәтижесінде бауырымен жорғалаушылардың санының қысқаруы.
Биологиялық ерекшеліктері[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазақстанның оңтүстігінде сәуірдің басында пайда болады, қыркүйектің аяғында ұшып кетеді . Салыстырмалы түрде аса үлкен емес ұясын ағашқа (сексеуіл, тораңғы) не жартасқа, әдетте жерден аса биік емес, салады. Ұяда 1 ғана жұмыртқа болады, оны бір жарым айдай шайқайды, балапан жұмыртқадан шыққаннан 2 ай өткен соң ұяны тастайды [9]. Күндіз жемтігін аулайды, рептилиялармен қоректенеді.
Қолда өсіру[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Шымкент және Алматы хайуанаттар бақтарында жалғыз басты құстар өсіріледі.
Қабылданған қорғау шаралары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ақсу-Жабағылы, Қаратау, Үстірт және Алакөл қорықтарында, Аңдасай қорықшасы Алтынемел ұлттық паркінде қорғалады.
Қажетті қорғау шаралары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қаратауда, Бетпақдала, Іле өзенінің аңғарында, Қызылқұмда қорықтар ұйымдастыру. Тұрғындар арасында жыланға деген көзқарасты өзгерту, қаскерлермен күресті күшейту, ЭТЖ-ң бағаналарын қорғаныш құралдарымен жабдықтау, қолда өсіруді жолға қою.
Зерттеу жөніндегі ұсыныстар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қоректік базасының жағдайын және өзгерту бағытын анықтау, арнайы қондырғыларға ұялау үшін тарту мүмкіндіктерін қарастыру.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
- ↑ Корелов, 1962
- ↑ Дементьев, 1951
- ↑ П. В. Пфандер, личные сообщения
- ↑ Стариков, 1997
- ↑ Березовиков, Воробьев, 1998/1999
- ↑ Линдеман, 1986
- ↑ Ковшарь, 1986
- ↑ Harrison, 1975
 | Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |