Жүрек автоматизмі
Сырттан ешқандай тітіркеніс әсер етпесе де, синоатриалды түйінде қозу туады, бұл – түйін автоматиясы, мембраналық потенциалдың (МП) өздігінен әрекет потенциалына айналуының нәтижесі.
Жүрек жұмысы қанның үздіксіз қозғалуын қамтамасыз ететін жүрекшелер мен қарыншалардың жүйелі жиырылуы мен босансуынан тұрады. Жүрек біз жұмыс істейміз бе, демаламыз ба немесе ұйықтаймыз ба, оған қарамастан өмір бойы, үздіксіз жұмыс істейді. Бұл біздің санамыздан тыс, автоматты түрде жүреді.
Жүрек автоматизмі дегеніміз — жүректің өзінде пайда болатын импульс (серпін) әсерінен жиырылу қабілеті. Мұндай қабілет қозу пайда болатын оң жақ жүрекшедегі ерекше бұлшық ет жасушаларына тән. Импульс екі жүрекше мен екі қарыншаның бұлшық ет қабырғаларына беріледі де, олардың жүйелі ырғақты жиырылуын туғызады. Ең алдымен жүрекше, содан кейін қарынша жиырылады.
Сонымен қатар, жүрек бүкіл денеге таралатын елсіз биоэлектрлік сигнал шығаратын ерекше қабілетке ие. Осы сигналды денеден жазып алу арқылы жүрек жұмысының ырғағын тіркейді. Жүректің биоэлектрлік белсенділігін тері, қол, аяқ және кеуде қуысының бетінен электрокардиография көмегімен жазып алады.
Көлбақаның жүрегін денесінен бөліп алып, физиологиялық ерітіндіге салып қойса, жүрек өзінің табиғи ырғағымен көпке дейін тоқтамай жиырыла береді. Оның өзінен өзі жиырылуы автоматиялық қасиетіне, яғни өз жасушасында туатын қозу процесіне байланысты.
Жылы қанды жануарлар жүрегінде де автоматиялық қасиет болатындығын 1895 жылы Лангендорф итке жасаған тәжірибесінде дәлелдеп берді. Ит денесінен бөлініп алынған жүректің өз (коронарлық) тамырына оттегімен қаныққан жылы қанды әдеттегі қысыммен жіберсе, тоқтап қалған жүрек қайтадан жиырыла бастайды.
1902 жылы дәрігер А.А.Кулябко (Томск) өкпе ауруынан өлген баланың жүрегін 20 сағат өткен соң денесінен бөліп алып, Ландендорф әдісін қолданды. Мұның нәтижесінде тоқтап қалған жүрек қайтадан соға бастады. Сөйтіп адамның жүрек етіне де автоматиялық қасиет тән екендігі дәлелденді.
Жүрек автоматиясының пайда болуы жөнінде екі түрлі, яғни миогендік және нейрогендік теория бар. Миогендік теория бойынша қозу жүректің ауытқыған (атипті) ет жасушаларында пайда болады, яғни жүректің автоматиялық қасиеті оның ет жасушаларының қозуына байланысты. Нейрогендік теория бойынша ол жүрек етіндегі өте қозғыш нейрондардың әрекетінен туады.
Жылы қанды организмдерде жүрек автоматиясы миогендік теория тұрғысынан дәлелдеуге болатындығын көптеген тәжірибелер көрсетеді. Солардың бірі – жоғарыда айтылған Кулябко тәжірибесі: 20 сағат ішінде жүрек етіндегі нейрондар толық бұзылады, ал миоциттер бұзылмайды. Демек, жүрек автоматиясы нейрондарға емес, миокардқа байланысты болып табылады.
Жүрек жұмысы үш кезеңнен:
- жүрекшелердің жиырылуы
- қарыншалардың жиырылуы
- үзіліс жүрекшелер мен қарыншалардың бір мезгілде босаңсуы.
Үзіліс кезінде екі жүрекше де вена қанымен толады да, қан қарыншаларға еркін өтеді. Үзілістен кейін екі жүрекше де жиырылып, барлық қан қарыншаларға барады.Бұл кезең, шамамен, 0,1 с-қа созылады да, содан кейін жүрекшелер босаңсиды. Қарыншаға түскен қан жүрекше қақпақшаларын төменгі жағынан қысады да, олар жабылады. Екінші кезеңде, екі қарынша да жиырылған кезде олардың қуысында қан қысымы артады да, қан қолқа мен өкпе артериясына барады. Кезең 0,3 с-қа созылады. Содан кейін қарыншалар босаңсып, жүректің барлық бұлшық еті босаңсиды, яғни жүрек жалпы босаңсиды – үзіліс 0,4 с-қа созылады. Жүрекшелердің бір жиырылуынан екінші жиырылуына дейінгі кезең жүрек циклі деп аталады. Әрбір жиырылудан кейін жүрекшелер мен қарыншалар бұлшық еті аз уақыт демалады. Бұл жүрек бұлшық етінің күшін қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Салыстырмалы тыныштық күйінде жүрек минутына 60-70 рет жиырылады. Бұл уақытта 4 л –ден көп , тәулігіне 10 мың л-ден артық қан айдайды.
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Адам физиологиясы – С.Төлеуханов, Н.Торманов. Алматы 2010 ж
- http://www.tpkelbook.com/pre020.php?grupid=&stid=&spn=%D0%96%D2%AF%D1%80%D0%B5%D0%BA%20-%20%D2%9B%D0%B0%D0%BD%20%D1%82%D0%B0%D0%BC%D1%8B%D1%80%D0%BB%D0%B0%D1%80%D1%8B%20%20%D0%B6%D2%AF%D0%B9%D0%B5%D1%81%D1%96&pc=2&apl=52&sid=7&qsid=7&lc=1&lst=0(қолжетпейтін сілтеме)
- http://mugalimder.kz/bastauish/66-zhrekt-rylysy-zhreksheler-men-arynshalardy-rl.html Мұрағатталған 4 қаңтардың 2017 жылы.