Жұртшылығы (Павлодар облысы)

ЖҰРТШЫЛЫҒЫ Облыс жұртының саны 776,8 мың адам (01.01.2001), бұл Қазақстан халқының 5,17%-ын құрайды. Жұрттың орташа тығыздығы 1 км²-ге 6,2 адам. Қалалықтар 63,7%. Облыс орталығында 306,8 мың адам тұрады (2001).

Қазіргі Павлодар облысының аумағынан ертедегі адамдардың қонысының ізі табылды, бұл оның ежелгі мекен екенін дәлелдейді.

Облыс аумағын негізінен қазақтар мекендейді. ХVІІІ ғасырдан бастап орыстардың Ертіс өңіріне келуіне қарай өзге ұлт өкілдерінің саны өсе бастады. Россияның орталық губернияларынан, Поволжьеден, Украинадан жерсіз шаруалардың көшіп келуі жұрттың тез өсуіне ықпал етті. Павлодар уезінің жұртының саны 1883 жылы 11356, 1901 жылы 162495 адам болды, яғни 1883-1901 жылдар аралығында 1,4 еседен аса өсті. Қазақ жұртының саны 1883 жылы 106646 адам, немесе уезд жұртының 93,9%, 1901 жылы 146637 адам немесе 90,2%. 1896-1914 жылдары Солтүстік Қазақстан шегінде қоныстанушылардың жалпы саны 1118700 адам, яғни Оралдан асқан барлық шаруалардың 27,2%-ы. XX ғасырдың бірінші жартысында 1-дүниежүзілік соғыстың, революцияның, азамат соғысының салдарына жұртшылық өсімі баяулады.

1917 жылғы уақиғалардан кейін жұртшылықтың саны бір жағынан қазақтардың отырықшылыққа көшуінің, екінші жағынан қоныстанушылар легінің ұлғаюының есебінен көбейді. Атқару комитеттің 1926-27 жылдардағы жұмысы туралы баяндамада уезд жұртшылығының саны 294361 адам деп көрсетілген. 1929 жылы Павлодар округінде 354830, соның ішінде ауылдық жерде 332830 адам тұрған. Жартысынан астамы (59,1%) – қазақтар.

1930 жылдары голощекиндік зұлмат кезінде жұртшылықтың 50%-дайы өлді. Жұртшылықтың бір бөлігі облыстан тыс жерлерге кетті. Соғыстың алдындағы жылдары Ертіс өңіріне немістердің, поляктардың қоныстанғанына қарамастан 1939 жылғы халық санағында 29,1%-ға кеміп, 1929 жылмен салыстырғанда 251257 адамды құраған.

Ұлы Отан соғысы жылдарында (1941-45) табиғи өсім төмендеді. Әскери міндеттілердің әскерге шақырылуына байланысты облыс жұртшылығы азайды.

Соғыстың алғашқы жылдарында елдің батыс аудандарының тұрғындарының көшіп және Солтүстік Кавказ, Қырым, Поволжье халықтарының жер ауып келуіне байланысты үлкен механикалық өсу байқалды. 1941 жылдың аяғына қарай 15 мың адам қоныстанды. Павлодар облысынан майданға 46 мың адам шақырылды. Соның 21817-сі қаза тапқан немесе хабарсыз кеткен.

Соғыстан кейінгі кезеңде жер ауып келген халықтар ата мекеніне қайтты. Бала туу мен табиғи өсу төмен деңгейінде қалды. Он жылда (1941-1950) тұрғындар саны сіл ғана өсті. Одан кейінгі он жылда (1951-60) жұртшылықтың саны табиғи өсудің, тың жерлерді игеруге жаңа өнеркәсіп құрылыстарына елдің басқа аудандарынан кісілердің келуінің есебіне жылдам өсе бастады.

Жұртшылықтың саны

Жылдар	Барлық жұртшылық (мың адам)	Соның ішінде	Жұртшылықтағы үлесі (%)
1883*	113567	Мәлімет жоқ	Мәлімет жоқ

1959 жылы облыста адам саны 455013-ке жетті, оның 71%-ы ауылдық жерде тұрды. 1979 жылға қарай ауыл мен қала тұрғындарының ара салмағы соңғысының пайдасына өзгеріп, тиісінше 43,4% бен 56,6%-ды құрады.

Қалалықтардың 83%-дан астамы облыстың үш қаласында – Павлодарда, Екібастұзда, Ермакта (қазіргі Ақсуда) тұрақтанды.

1992 жылға дейін облыс жұртшылығы табиғи, сол сияқты механикалық өсу есебінен көбейді. 1992 жылы 956,0 мың адам болды.

1993 жылдан бастап жұртшылықтың азаюынан жалпы тенденциясы байқалады. Себептерінің бірі – жұрттың өмір сапасының деңгейінің төмендігі. Әлеуметтік-экономикалық дағдарыс кісілерді көшіп кетуін арттыруда.

2001 жылдың басына қарай Павлодар облысында 776,8 мың адам тұрды. 1992-2001 жылдар кезеңінде облыс жұртшылығы 179,2 мың адамға немесе 18,7%-ға азайды.

Жұртшылық өсімі

Жұртшылық өсімі табиғи өсуімен және көші-қонмен анықталады. 2002 жылы облыс жұртшылығының табиғи өсуі 389 адамды құрады, бұл 1991 жыл көрсеткішінен 25 есе кем.

Бала туудың азаюы табиғи өсудің төмендеуіне басты себеп болып тұр. 1991 жылдан 2000 жылға дейінгі кезеңде бала туу облыста 2 есе дерлік – 17 мыңнан 8,7 мыңға дейін немесе 1000 адамға шаққанда 17,7-ден 11,1-ге дейін кеміді. Бүкіл өмір ішіндегі орта санды сипаттайтын бала туудың қосынды коэффициенті де қысқару тенденциясын көрсетеді.

2000 жылы бала туу деңгейі 1999 жылмен салыстырғанда 1,8%-ға ұлғайып, 1000 адамға шаққанда орташа 11,1 құрайды. Соңғы 10 жылда ауылдық жерде бала туу деңгейі төмендеп, қалалық қоныстардағы осындай көрсеткішпен теңесті (2000 жылы 1000 мың адамға шаққанда 11,1 бала).

2000 жылы бала туудың ең жоғары көрсеткіші Баянауыл (14,2%) және Ақтоғай (13,3%) аудандарында байқалды. 1999 жылмен салыстырғанда бала туу коэффициентінің барынша төмендегені Успенка (13,2%) және Лебяжі (12,6%) аудандарында байқалды.

2000 жылы облыс бойынша өлім деңгейі 1000 тұрғынға 10,6, қалаларда жоғарылау – 11,1%. Өлгендер саны 8,3 мыңнан аса адам, 1995 жылы 10 мың. Өлімнің жоғары деңгейі Павлодар қаласында (11,7%), Ақсу қаласында (12,1%), Железинка (11,1%), Қашыр (10,9%) байқалады.

Облыс бойынша табиғи өсу төмен күйінде қалып отыр – 1000 тұрғынға 0,5, 1991 жылға қарағанда – 10,2%. Баянауыл (5,7%), Ақтоғай (4,4%) аудандарында табиғи өсу жоғары.

Павлодар, Ақсу қалалары мен Железинка ауданда табиғи өсу кері көрсеткішті көрсетеді.

Жұртшылықтың жыныстық-жастық құрамы

Жұртшылықтың жыныстық-жастық құрамы еркектер мен әйелдердің ара салмағымен анықталады. 2002 жылы еркектер 369,9 мың, әйелдер 406,9 мың адам болды.

Жалпы адам санында еркектердің үлесі 48,2%-дан (1992 ж.) 47,6%-ға (2001) төмендесе, әйелдердің үлесі – 51,8%-дан (1992) 52,4%-ға (2001) өсті. Жыл сайын ұлдар қыздардан көп туады, 2002 жылы тиісінше 4383 және 4349. шамамен 25 жасқа қарай теңеседі де, одан соң ара салмақ өзгеріп, әйелдер көбейе бастайды. 65 жаста әйел еркектен екі есе дерлік көп болады (пирамиданы қара).

1998 жылдан 2000 жылға дейін жалпы тұрғындар санындағы балалар мен жасөспірімдер үлесі 27,6%-дан 26,1%-ға кеміді, зейнет жасындағылардың үлесі 11,8-ден 12,5%-ға өсті. Еңбекке қабілетті жастағылар үлесі 61,4%. Орта жас еркектердікі 30,3, әйелдердікі 33,8 жыл.

Ұлттық құрам.

Облыс аумағында 100-ден астам ұлт пен ұлыстың өкілдері тұрады.

Тұрғылық халқы – қазақтар. Қазақтардың үлестік салмағы 1939 ж. – 40,3%, 1959 ж. – 25,6%, 1979 ж. – 26,7% болды. Жалпы тұрғындар ішінде орыстардың үлесі – 1939 ж. – 34,4%, 1979 ж. – 45,9%, украиндардікі 1939 ж. - 18%, 1979 ж. – 10,3%, немістердікі 1939 ж. – 2,6%, 1979 ж. - 10%.

Облыс шекарасында ұлттық құрам бойынша орналасу әркелкі. Қазақтар облыстық барлық аумағында, дегенмен басым көпшілігі мал шаруашылығымен шұғылданатын оңтүстік Май, Лебяжье, Баянауыл аудандарында тұрып, 47,4-тен 74,6%-ға дейінгісін құрайды. Орыстар мен украиндар егін шаруашылығы дамыған солтүстік Ертіс, Железинка, Қашыр, Павлодар, Шарбақты аудандарында тұрақтаған. Немістер мен поляктар облыстың шығысында ауылдық жерлер мен қалаларда өмір сүреді. Татарлар, корейлер мен басқа ұлт өкілдері ауылдық және қалалық аймақтарды қоныстанған. Ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілі қолданылады. Мемлекеттік тіл – қазақ тілі.

Облыс аумағында қоныстану әр қилы. Ол табиғат жағдайының айырмашылығын, мекені мен сол жердің шаруашылықтың қай саласына қолайлылығына байланысты. Орташа тығыздық 1 км²-ге 6,2 адамнан. Ертіс аңғары мен Павлодар қаласының төңірегінде 1 км²-ге 10-нан 17 адамға дейін болса, облыстың оңтүстік батысында 0,6-08 адамға дейін төмендейді.

1980 жылға дейін облыста ауылдықтар көп болды. Павлодар облысы бойынша қалалықтардың үлестік салмағы 2000 жылы 63,7%-ды құрады. Селолық қоныстардың аумағы үлкен емес. Революцияға дейінгі кезеңде ең ерте отырықшы қоныстар Ертіс өзенінің бойында орналасқан казак станицалары мен поселкелер болды. Олар адамдарының көптігімен және сырт бейнесінің көріктілігімен (ағаш және кірпіш үйлер) айырықшаланатын.

ХІХ ғасырдың аяғы – XX ғасырдың басында бой көтерген қоныстанушылар поселкелерінің тұрғындары азырақ. Үйлері саманнан қаланған. Қазіргі кезеңде облыс аумағында өндірістік маңызы мен абаттандырылуы жағынан ескілерден өзгеше жаңа ұжымшар поселкелері, кеңшар жанындағы поселкелер, машина-трактор станциялары, темір жол станциялары салынды.

Ірі темір жол құрылысы мен өнеркәсіптің дамуына байланысты жаңа жұмысшы поселкелері өсіп шықты. Қалалықтар саны едәуір ұлғайып, 1980 жылдан басымдылыққа ие болды. Павлодар облысының құрамында (01.01.2002 жылғы жағдай бойынша) облыстық бағыныстағы 3 қала – Павлодар, Екібастұз, Ақсу, 166 округ, 8 поселке, 516 село бар.

Жұртшылық санына көші-қон, яғни мекен-жайын ауыстыруына байланысты адамдардың аумақ шекарасынан өтуі көп ықпал етеді. 1991 жылы Павлодар облысына 23689 адам келді, 2000 жылы келушілер саны 4,7 еседен аса азайып, 4955 адам болды. Жыл сайын облыстан көп адам көшіп кетеді. Келгендер мен кеткендер санының арасындағы айырмашылық, яғни көші-қон сальдосы 1991 жылы оң (кеткендер 3799 адамға аз) мәнді болса, 1992 жылдан бастап көші-қон сальдосы кері мәнге ие, 2000 жылы 15943 адамды құрады. Павлодар облысына келіп қоныстанғандардың 60%-дан астамы республиканың басқа аудандарынан келгендер. 2000 жылы ТМД елдерінен келгендер 1853 адам немесе жалпы облысқа келгендердің 37%-ы. Облыс шегінен кеткендердің 60%-дан астамы ТМД елдеріне, 26,2%-ы әлемнің басқа елдеріне, 13,4%-ы республиканың басқа аудандарына қоныс аударғандар.

Еңбек ресурстары (экономикалық белсенді және белсенді емес жұртшылықтың саны – І және ІІ топтағы мүгедектер мен зейнеткерлерді қоспағанда) еңбекке қабілетті жастағы (16-дан зейнет жасына дейінгі) адамдар.

2000 жылы облыстың еңбек ресурстарын 476,2 мың адам құрады. Экономикалық белсенді жұртшылықтың үлесі 87%. 2000 жылы экономикада 357,3 мың адам еңбек етті, жұмыссыздар саны 57,0 мың адам немесе экономикалық белсенді жұртшылықтың 13,8%-ы. Қала бойынша бұл көрсеткіш 280,8 мың адам немесе 32,2%.

Жас бойынша жұмыс істейтіндердің санын экономикалық қызмет түрлері бойынша бөлу: өнеркәсіп – 40,86% ауыл шаруашылығы – 3,36% құрылыс – 2,77% көлік және байланыс – 10,5% білім беру – 18,34% денсаулық сақтау және әлеуметтік қызметтер – 8,93% қызметтің басқа түрлері – 14,4%. Барлығы: 147610 мың адам*.

Сілтемелер

1. С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті Мұрағатталған 19 маусымның 2008 жылы.