Ибақ Хан

Ибақ хан (Сейіт-Ибрахим)
Ибақ ханның Ұлы Орданың билеушісі Ахматты өлтіруі
Лауазымы
Түмен ханы, ноғай ханы, қазан ханы, Шейбан әулетінің билеушісі
1468 — 1493/1495
Ізашары	жоқ
Ізбасары	Мамық сұлтан
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	белгісіз
Қайтыс болуы	1493 немесе 1495
Әкесі	Махмұдбек
Балалары	Құлұқ, Ханзада, Мұртаза

Ибақ хан (Сейіт-Ибрахим хан, орыс. Ивак-царь, Упак, Айбак, тат. Айбәк хан, Ибәк) (туған жылы белгісіз – 1493/1495) — Шейбани әулетінен шыққан Түмен хандығының билеушісі (1468-1493/1495).

Шығу тегі

Ата тегі: Шыңғыс хан – Жошы – Сибан (Шайбан) – Баhадүр – Жошы Бұқа – Бадағұл – Мың Темір хан – Бек Қонды – Әли –Қожа Мұхаммед хан – Махмұдбек хан – Ибақ хан.

Өмірбаяны

Түмен ханы ретінде

Жазба деректерде Ибақ ханның есімі XV ғасырдың 2-ші жартысынан бастап кездеседі. Әбілхайыр ханның мұрагері Шейх-Хайдар ханға қарсы болған топтың ішінде Ибақ ханның да есімі аталады. Жазба деректерге сәйкес 1469 жылы Шейх-Хайдарға қарсы шыққандардың қатары келесідей болды: Үлкен Орданың ханы Ахмет, алтынордалық Барақ ханның ұрпақтары (Керей мен Жәнібек), Маңғыт жұртының (Ноғай Ордасының) бектері Аббас, Мұса, Жамқұршы, Түмен билеушісі Ибақ. Бірқатар қақтығыстарға қарамастан, ешбір қарсыласушы жақ жеңіске жете алмады. 1469 жылы Ибақ хан Дешті Қыпшақтағы Көшпелі өзбектер мемлекетін құлатуға қатысып, Әбілхайыр ханның немерелері Мұхаммед Шайбани және Махмұд паналаған Қажы-Тархан қаласын (Астрахань) қоршауға алады. Жорықты Үлкен Орданың билеушісі Ахмет хан, маңғыт биі Аббас және Ибақ басқарды.

Ноғай ханы ретінде

1473 жылы Ноғай Ордасының биі Мұса Ибақ ханмен одақ құру жоспарын іске асыра бастады. Ибақ ханның қызы Мұсаның әйелі атанды. Осы оқиғалардан кейін Ибақ орыс жазба деректерінде "ноғай ханы" ретінде белгілі.

1481 жылдың қаңтарында ноғай мырзаларымен бірге (Мұса және Жамқұршымен) Үлкен Орданың билеушісі Ахмет ханға қарсы шабуыл жасап, оны өлтірді. Ибақ хан Ахметтің көшпелі ордасын (ордабазарды) өзімен бірге Түменге алып кетті. "Ордабазардың" көмегімен Ибақ хан Түмен жұртының әскери және экономикалық күшін арттырды. 1481 жылғы оқиғалар қырым ханы Меңлі-Керейдің поляк-литва королі Казимир IV жазған хатында баяндалған.

Қазан ханы ретінде

1489 жылдан бастап Түмен хандығында Қазаннан қашуға мәжбүр болған топтың ықпалы арта түсті. Кейбір болжамдарға қарағанда, олар Ибақты таққа отырғызу рәсімін өткізіп, оны Қазан ханы ретінде мойындады. 1489 жылдан кейін кейбір жазба деректер Ибақ ханды "қазан ханы" деп көрсеткен.

1492 жылы ноғай мырзаларының қолдауына ие болған ағайынды Ибақ хан пен Мамық сұлтан Еділдің бойындағы Қажы-Тарханды (қазіргі Астрахань) сәтсіз шабуылдады.

Орыс мемлекетімен саяси қарым-қатынастары

1481, 1483 және 1489 жылдары орыстармен достық, сауда қарым-қатынастарын орнату мақсатымен Иван ІІІ-ге елшіліктер жібереді. 1489 жылғы елшілік алдына қойған мақсаттарға жеткен жоқ.

Тарихи әдебиеттерде Ибақ ханның мемлекеті Түмен хандығы деп те аталады. Шибан әулетінің Сібірде орын алған саяси өзгерістеріне қарамастан, шығыс жазба деректерінде Түмен хандығы "Тура" немесе "Тура хандығы" атауымен белгілі. Мемлекеттің астанасы Чинги-Тура қаласы болды. Кейбір деректерге қарағанда, 1495 жылы жергілікті түркі тайпаларының билеуші тобының бір бөлігі Ибақ ханның билігіне наразылық білдіреді. Олар бұрынғы Тайбұға әулетінің өкілі Мұхаммедтің басшылығымен Чинги-Тура қаласына шабуыл жасап, Ибақ ханды өлтіреді. Ибақ ханның 5 баласы болды. Бірақ олардың ешқайсысы хан тағына отыра алмады. Ибақ ханның ұрпақтарының ішіндегі ең танымалы – Сібір хандығының билеушісі Көшім хан.

Сілтемелер

• «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IV том

Әдебиет

• Архангелогородский летописец // Полное собрание русских летописей / Отв. ред. акад. Б. А. Рыбаков. — Л.: Наука, 1982. — Т. 37. Устюжские и вологодские летописи XVI—XVIII вв. — С. 95. — 227 с. — 5400 экз.
• Ахмедов Б. А. Государство кочевых узбеков. — М.: Наука, 1965. — С. 55, 60-61, 68-69. — 194 с.
• Исхаков Д. М. Об общности этнической истории волго-уральских и сибирских татар (булгарский, золотоордынский и позднезолотоордынский периоды) // Сибирские татары. Монография / Отв. ред. С. В. Суслова. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2002. — С. 41—44, 48-49. — 240 с. — 500 экз. — ISBN 5-94981-009-0.
• Исхаков Д. М. Тюркско-татарские государства XV—XVI вв. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2004. — С. 17, 19, 41. — 132 с. — (Biblioteka TATARICA). — 500 экз.
• Камал ад-Дин Али Бинаи. Шайбани-наме // Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений) / Отв. ред. Б. Сулейменов. — Алма-Ата: Наука, 1969. — 652 с.
• Почекаев Р. Ю. Цари ордынские. Биографии ханов и правителей Золотой Орды. — СПб.: Евразия, 2010. — С. 226—227, 234. — 408 с. — 1,000 экз. — ISBN 978-5-91852-010-9.
• Сабитов Ж. М. Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — С. 290. — 326 с. — 1,000 экз. — ISBN 9965-9416-2-9. Архивная копия от 27 января 2012 на Wayback Machine
• Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. — М.: Восточная литература, 2002. — С. 113—118. — 752 с. — ISBN 5-02-018193-5.
• Файзрахманов Г. Л. История татар Западной Сибири: с древнейших времен до начала XX века. — Казань: Татар. кн. изд-во, 2007. — С. 120—128. — 431 с. — 1,000 экз. — ISBN 978-5-298-01536-3.
• Шашков А. Т. Начало присоединения Сибири // Проблемы истории России : сборник. — Екатеринбург: Волот, 2001. — Вып. 4. — С. 8—51.
• Ибак // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2. (CC BY-SA 3.0)