Ижорлықтар
| Ижорлықтар | |
| карьялайсет, изури | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
820 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
210 (2020 ж.) |
 Эстония |
306 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Ижорлықтар (өзд. атауы – карьялайсет, изури) – финндер тобына жататын халық. Ресейдің 47 шағын байырғы халқының бірі. Ресейде (шамамен 450 адам, негізінен Ленинград облысының солтүстік-батысында) және Эстонияда (306 адам). Жалпы саны 820 адам. 2002 жылғы халық санағы бойынша Ресейде тұратын ижорлардың саны 400 адамды құрайды.[1]
Таралуы және халқы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1732 жылы 14,5 мың жергілікті ижорлықтар болды. Ижоралардың, олардың жақын көршілері Води мен ингерман финндерінің тарихын зерттеген академик П.И.Кеппен салықтар туралы деректерге сүйене отырып, 1848 жылы Петербург губерниясының 222 ауылында 17 800 ижорилықтар, ал Выборг губерниясының 16 ауылында осы ұлттың тағы 689 адамы бар деген қортындыға келді.
1897 жылы бірінші бүкілресейлік халық санағы жүргізілді, оған сәйкес елде тұратын 31 715 ижорлықтар барлығы анықталды. Кеңестік кезеңдегі – 1926 жылғы бірінші халық санағының деректері бойынша Ленинград облысының 11 ауданындағы халық өкілдерінің саны 16 030 адам, ал одан тыс жерлерде тағы 107 адам болды.
Келтірілген деректерге қарағанда, өзін бұл халыққа жатқызатындар уақыт өте азайып, ассимиляция орын алғаны анық. Бұл Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында, одан да көп индустрияландыру жылдарында ижориялықтардың үлкен қалаларға көшуімен түсіндіріледі. Бұл олардың табиғи ассимиляциясының айтарлықтай қарқынын алдын ала анықтады. Ресейде тұратын халық санының азаюына Ұлы Отан соғысы ең үлкен әсер етті. Кейбір ер адамдар майданда қаза тапты. Фашистер басып алған аумақта қалған көптеген отбасылар Финляндияға күштеп апарылды.
1959 жылғы халық санағынан кейін КСРО-да 1062 адам, ал 1970 жылы 781 адам тұрғанын анықтауға болады, оның 391-і Ленинград облысында. 2002 жылы Ресейде 327 ижорлық, 2010 жылы осы ұлттың 266 адамы тұрды. 2020 жылғы халық санағы бойынша – 210 адам ғана болды.[2]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ижор тілі - 4 диалектіден тұратын орал тілдер ортбасының фин-угор тармағына жатады. Бірқатар лингвисттердің пайымдауынша, бұл тіл уақыт өте келе көрші диалектілердің, соның ішінде водтардыңң ерекшеліктерін сіңіріп, ежелгі карелдіктердің негізгі тілінен шыққан. Ұлттық жазу өткен ғасырдың отызыншы жылдары ғана пайда болса, 1937 жылға қарай ұлттық тілде оқыту тоқтатылды. Орыс тілі кең тараған. 2002 жылғы халық санағының мәліметтері Ресей аумағында 362 адам ижор тілінде сөйлейтінін көрсетті.[3]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]13 ғасырдан бастап ижоралар арасында христиандық (негізінен православие) тарай бастады. 17 ғасырда Ижора халқының бір бөлігі лютерандыққа өтіп, ингерман финдермен ассимиляцияланды.
Айналадағы әлемнің - халтиаз рухтары туралы христианға дейінгі кейбір сенімдері қазіргі заманға дейін жетті. Олардың ең жақыны үйдің рухы, үй шаруашылығының әл-ауқатының қамқоршысы, мүлікте тұратын барлық адамдар мен жануарлардың қамқоршысы болды. Зиянды рухтардан қорғау және ауруларды емдеу үшін, құрбандықтар, белгілі бір сиқырлы әрекеттер болды.[4]
Этнонимі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]1-ші мыңжылдықтың соңы -2-ші мыңжылдықтың басында оңтүстік карел тайпаларынан шыққан ижорлықтар Карел мойнағының оңтүстік бөлігін және Нева мен Ижора өзендерінің жағалауындағы жерлерді алып жатты деп болжануда.
Осыдан кейін олар XI-XII ғасырларда бірте-бірте батысқа, Луга және Нарва өзендерінің жағасына қарай жылжуды жалғастырды. Ижорлықтар водтармен және славяндармен қатар қоныстанды. Жазба деректерде XIII ғасырдан бастап ижора халқы (Ингрис, Ингарос) мен Ижора жері (Ингария, Ингардия) аталып келеді. Ижорлықтарр қоныстанған аумақ Новгород Республикасының құрамына енген болуы мүмкін, бұл славян мәдениетінің ижорлықтарға әсерін анықтады.[5]
Тарихы
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
1617 жылы Столбово келісіміне сәйкес Ижора жері Швецияға өтті. Орыстармен бірге Ижора мен Вод халқының едәуір бөлігі оңтүстікке Ресей мемлекетіне (атап айтқанда, Оредеж мен Луганың жоғарғы ағысына) көшті. Айта кетерлігі, көптеген топтар қоныс аударушылар жергілікті халықпен көпке дейін араласпаған. Мысалы, Оредеж сағаларына қоныстанған ижоралар мемлекеттік шаруаларға, ал төңіректегі орыстар помещиктерге қарады. Бұл ассимиляцияны тежеді. Кейбір деректерге қарағанда, 1641 жылы жергілікті халықтың 63,4%, ал 1695 жылы 26,2% ғана Ижора жерінде қалды. Швед билігі Карелия мойнағының солтүстік-батыс бөлігінен эвремейлерді және Финляндияның Ұлы Герцогтігі Савоның шығыс аймағынан савакоттарды бос жерлерге қоныстандырды. Қоныстанушылар ингермандық/ингриялық этникалық топтың негізі болды. 17 ғасырдың аяғында 3000-ға жуық ижора және вод отбасылары жаңадан қалыптасып келе жатқан ингерман этникалық тобының бір бөлігі болды.
Бұл аумақ Швецияның құрамына енген 100 жыл ішінде көптеген ижорлықтар ауылдарын тастап кетті. Тек 1721 жылы Ингрияны Петр I Швециядан жаулап алып, Ресей империясының Петербург губерниясының құрамына кіргізді.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде ижорлар негізінен Финляндияға мәжбүрлі еңбекке жіберілді. 1944 жылы 19 қыркүйекте Финляндия КСРО және Ұлыбританиямен бітімгершілік келісімге қол қойғаннан кейін ижорлықтар КСРО-ға оралды, бірақ сонымен бірге көптеген ижорлықтар Ярославль, Калинин, Новгород, Псков және Великолукск облыстарына мәжбүрлі түрде қоныстануға жіберілді. Олар ата-баба мекеніне 1950 жылдардың ортасында ғана қайта бастады, бірақ бәрі бірдей оралмады.[6]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ижорлар 19 ғасырдан бастап дәнді дақылдар (қара бидай, сұлы, арпа), көкөністер (шалқан, қырыққабат), картоп өсірді, ірі қара, қой, шошқа, тауық өсірді. 19 ғасырда аңшылық, делдал сауда, қолөнер (ағаш өңдеу, керамика) дамыды. Ижорлықтардың мәдениеті, тұрмыс-тіршілігі орыстарға ұқсас. Жалдамалы шопанмен ұжымдық мал бағу тән. Фин шығанағы жағалауындағы ауылдарда балық аулау, соның ішінде мұзда балық аулау кең таралған. Жалдамалы сауда кең өріс алды, орыс тілін жақсы білетін шығыс Ижора ауылдарының халқы Санкт-Петербургке зауыттар мен фабрикаларда жұмыс істеуге кетті, Нарвадағы тоқыма фабрикаларына көптеген қыздар жұмысқа орналасты. Кейінірек олар ағаш өңдеумен және қыш өңдеумен айналыса бастады, өздеріне қажетті барлық ыдыстарды жасады, фарфорға ұқсас ақ ыдыстар финдерге жәрмеңкелерге апарылды.[7]
Тұрмыс салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ижорлықтар негізінен ауылдарда тұрды, ауылдары қарапайым шоғырланып орналасқан. 19 ғасырда жерді қайта бөлуді жүйелі жүргізетін ауылдық қауым болды. 20 ғасырдың басындағы отбасының негізгі формасы шағын отбасы болды.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ижор ауылдарында көше, қатар немесе жинақталған орналасу болды. Көптеген ауылдарда водтар, орыстар немесе ингермандық финдер ижорлықтармен бірге өмір сүрді. Бөренелерден үйлер мен шаруашылық құрылыстар салынды. Кингисепп ауданында аулаларды салуда жергілікті тас қолданылған.[8]
Дәстүрлі киімдері
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ижорлықтар киімінің алғашқы сипаттамалары 18 ғасырдағы зерттеушілердің еңбектерінде кездеседі. Қыздардың киімдері тұрмыстағы әйелдердің киімінен ерекшеленбегенімен, шаш үлгісі мен бас киімнің пішінінде айырмашылықтар болды. 19 ғасырдың аяғында ижорлық әйелдер ресейлік үлгідегі сарафан киюге көшті, ал 20 ғасырдың басында қалалық киім нұсқалары кең тарады - белдемшелер мен жемпірлер. 19 ғасырдағы ижорлық ерлердің көпшілігі ұзын ақ шалбармен үйлесетін ұзын көйлек киген. 20 ғасырдың басында олар маталардан тігілген киімдерді киюге көшті. Бас киім ретінде қала қалпақтары мен кепкалар пайдаланылды, тек кейбір жерлерде ескі ижора қарттары дәстүрлі кең жиекті сабан немесе киіз қалпақ киген.[9]
Дәстүрлі тағамдары
[өңдеу | қайнарын өңдеу]19 ғасырдағы тағамының едәуір бөлігі қара бидай наны, түрлі дәнді дақылдар (арпа, қара бидай), шалқан, 19 ғасырдың екінші жартысынан бастап картоп болды. Сұлы ұнтағы, кисель, сүт өнімдері (айран, сүзбе) дайындалды. Мереке күндері бәліштер, ет тағамдарын тұтынды. Ең көп таралған сусын сыра болды.[10]
Фольклоры
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ижора фольклоры ауызша халық ауыз әдебиеті - ертегішілер мен руна жыршыларының рун әндерінен белгілі. Олар өздерінің жадында карелдіктермен және финдермен («Калевала» деген атпен белгілі) ортақ эпопеяны сақтап қалды, оның жекелеген бөліктері (Куллерво ертегісі) тек ижорлықтарға белгілі болды. Бір жарым ғасырлық зерттеулерде (1847 жылдан бастап) фольклортанушылар 2 мыңнан астам орындаушыдан "калевала" метрикасы деп аталатын 120 мыңнан астам ескі ижора әндерін жаза алды
Ижордың ең танымал ертегілерінің бірі-Ларин Параске (Прасковья Никитина), ол XIX және XX ғасырдың басында Карелия истмусында тұрып, 1343 әнін жадында сақтаған. Ол сонымен қатар Антроп Мельников рундарды орындаумен де танымал болды.[11]
Қазақстандағы ижорлықтар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ижорлықтар соғыс қарсаңындағы жылдары Карелия және Ленинград облысынан арнаулы қоныс аударушылар ретінде Қазақстанға көшірілді. Қазақстандағы саны - 1 адам (2009).[12]
Сілтеме
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Ижорлықтар
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Ижорлықтар. Тексерілді, 13 қаңтар 2024.
- ↑ Ижорлықтар. Тексерілді, 13 қаңтар 2024.
- ↑ Ижорлықтар( ижора): "әдемі жер" балаларының Баби мерекесі. Тексерілді, 13 қаңтар 2024.
- ↑ Ижорлықтар. Тексерілді, 13 қаңтар 2024.
- ↑ Шлыгина Н. В. Ижорлықтар. Тексерілді, 13 қаңтар 2024.
- ↑ Ижоралар. Тексерілді, 13 қаңтар 2024.
- ↑ Ижорлықтар. Тексерілді, 13 қаңтар 2024.
- ↑ Әлем халықтары/Ижорлықтар. Тексерілді, 13 қаңтар 2024.
- ↑ В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 180. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- ↑ Бас редактор Ә. Нысанбаев «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия — «Қазақ энциклопедиясы». — Алматы, 1998 Т. IV. — ISBN 5-89800-123-9.
- ↑ Ижорлықтар. Тексерілді, 13 қаңтар 2024.
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 186-бет ISBN 978-601-7472-88-7
