Жайылым кенелері

Жайылым кенелері
	; Ит кенесі
Ғылыми топтастыруы
Дүниесі:	Жануарлар;
Жамағаты:	Буынаяқтылар;
Табы:	Өрмекшітәрізділер;
Кіші табы:	Acari;
Ұлы сабы:	Parasitiformes;
Сабы:	Ixodida;
Тұқымдасы:	Ixodidae; C. L. Koch, 1844

Жайылым кенелері немесе Қансорғыш кенелер, сонымен қатар Иксода кенелері (лат. Ixodidae) — Өрмекшітәрізділердің кенелер отрядының тұқымдасы, 650-ден астам түрі белгілі^[1].

Жайылым кенелері адам терісінде, жабайы жануарлар мен ауыл шаруашылық алдарында паразиттік тіршілік етеді. Кене және оның дернәсілі даму барысында әр түрлі жануарларды иеленеді. Соған байланысты бір иелі, екі иелі және үш иелі кенелер болады. Дернәсіл ересек кене басқа жануарда паразиттік етсе-екі иелі; дернәсіл кезінде бір жануарда, нимфаға айналған соң екінші жануарда және ересек кенеге айналған соң үшінші жануарда паразиттік етсе-үш иелі кенелер тобына жатады. Мысалы, ит кенесі - үш иелі жәндік. Оның дернәсілі қанға тойып алып, жерге түседі, түлейді де нимфаға айналады. Нимфа қорегін басқа жануардан табады. Бұдан соң нимфа ол иесінде тіршілігін тоқтатып, жерге түседі. Ересек кене тағы бір жануарға жабысады. Сөйтіп кене даму барысында үш жануарды иемденеді.^[2]

Биологиялық сипаттамасы[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Қансорғыш кенелер – ең ірі кене, әсіресе, қанға тойып алғанда дене тұрқы үлкейіп 10 – 15 мм-ге, кейбіреулері 20 мм-ге дейін жетеді, аш кезінде 3 – 5 мм. Буынаяқтылардан айырмашылығы – денесі бас, көкірек және құрсақ болып буындарға бөлінбеген. Қансорғыш кенелер аналығының дене тұрқы аталығынан үлкен. Бұлар негізінен ашық далалық аймақтарда, мал жайылатын жерлерде тіршілік етеді. Ересек қансорғыш кенелер ірі жануарлардың (тұяқтылар, жыртқыштар) қанын, ал дернәсілдері – кеміргіштердің, жәндікқоректілердің, ұсақ жыртқыштардың, құстардың қанын сорады. Қансорғыш кенелер аштыққа өте шыдамды, әдетте, бірнеше айға, кейде тіпті 2 жылға дейін шыдайды. Қансорғыш кенелер жылына бір рет көбейеді. Өсімталдығы өте жоғары. Аналығы бір рет жұмыртқа (15 – 18 мыңдай) салады да, өзі өліп қалады. Қансорғыш кенелер – сарып, туляремия, пироплазмоз, қайталама сүзек, оба, гемоспоридиоз, т.б. ауруларды таратушылар. Олар ауру қоздырғыштарын (спирохеталарды, бактерияларды, вирустарды) кемірушілерден, жәндікқоректілерден, құстардан, жабайы жануарлардан өздеріне жұқтырып алып, бірнеше жыл бойы сақтап, адамды шаққанда жұқтырады. Бұдан адам және мал көп зиян шегеді. Мысалы, Қансорғыш кенелер шаққан малдың салмағы төмендеп, сүт беруі азаяды. Қансорғыш кенелердің ең қауіпті өкілдері Ixodes persulcatus және Ixodes rіcіnus – кене энцефалиті ауруын таратушылар. Табиғатта энцефалит вирусы ала тышқанда, кірпіде, сұр тышқанда және құстарда кездеседі. Ал Dermacentor pіctus және Hyalomma – туляремия, қырым геморрагиялық қызбасының таратушылары.^[3]

Еркек дараларда денесінің үстіңгі бетін толық жауыр тұратын қалқанша кездеседі, ал ұрғашы дараларда және личинкаларда қалқанша тек денесінің алдыңғы бөлігінде ғана болады, ал қалған бөліктері жұқа, созылмалы хитин қабатымен қапталған. Мұның маңызы зор, себебі, ұрғашы даралар кқп мөлшерде, массасынан 200-400 есе артық мөлшерде қан сорып ісінеді. Жайылым кенелері тіршілігіне қолайсыз жерлерді - ормандарды мекендейді. Ол жерлерге ұзақ уақыт қоректендіруші жануарлар енбеуі мүмкін, сондықтан олар аштыққа шыдауға бейімделген.

Сонымен қатар, мекен ортасына қоректендіруші жануарлардың еніп келгенін сездіретін ерекше бейімделушіліктері болады:

Ірі жануарлардың (бұғы, аю, маралдар, т.б.) жүруі салдарынан топырақтың азды көпті тербелісін сезетін өте нәзік сезімтал құрылымдары дамыған.
Мекен ортасына енген жануарлардың тыныс алуы салдарынан орта температурасының болар болмас өзгеруін сезетін терморецепторлары дамыған.

Сонымен қатар, мекен ортасы олардың дамуы үшін қолайсыз болғандықтан көп мөлшерде жұмыртқа жұмыртқалайды.

Тайга кенесі[өңдеу | қайнарын өңдеу]

Тайна кенесі көктемгі жазғы энцефалит ауруының тудырушысы және табиғи резервуары. Сібірде, Шығыс Қазақстанда кең таралған. Ересек дараларының мөлшері 2,5 мм, ұрғашылары 4 мм. Личинкалары кемірушілердің, кірпілердің, құстардың қанын сорады және топыраққа өтіп түлейді. Нимфалары бурундуктардың, тиіндердің, қояндардың қанын сорады. Ересек формалары- қарамал, бұғылар, маралдардың қанын сорады.