Ит жүгірту

Ит жүгірту. Суретші К.Я. Баранов. Қазақ ертегілері (1-том. Алматы: Қазмемкөркемәдеббас., 1957) атты кітаптан.

Ит жүгірту – аңшылық және саятшылықта арнайы баулыған иттерді аңға қосу.

Ит қосу - өнер

Ит қосу аң аулаудың байырғы әдісі, әрі ертеден келе жатқан өнер ретінде белгілі. Қазақ даласында ит жүгіртумен көбiнесе салдар мен серiлер, ауқатты, дәулетті адамдар айналысты. Сонымен қатар оны кәсiп, күнкөрiс арқауы еткендер де болған.
Адам аңшылықта иттің иісшілдігін, жүйріктігін, күшін, аңшылығын пайдаланады. Иттерді аңға өзіндік ерекшеліктеріне байланысты баулиды. Қазақта аңға өте шапшаң, әрі ұшқырлығына байланысты көбінесе тазы иттер үйретілген. Аңға баулыған тазы иттердің иіс сезгіштігі сезімтал, құлағы сақ және ұшқыр жүйрік болып қалыптасады. Тазыны күшік кезінен таңдап алып, ұсақ аңдарға салып ауыздандырып, із кесуге баулыған. Бүркіт баулығандай оны да әртүрлі әрекеттерге машықтандырады. Алдымен бұйрыққа бойсұнатын етіп жаттықтыру, «жат, тұр, отыр, кір, шық, жүгір ұста, алып кел, әкет, кейін тұр, таста, есікті аш, жап, қақшы, әне! міне!» деген сөздерді ұғынуға және соған орай әрекеттенуге тәрбиелейді.

Үйрету әдістері мен тәсілдері

Тазыға жасынан шикі тамақ бермей, тек пісірген тағамдар береді. Піскен тамаққа үйренген ит ұстаған аңды өлтіргеннен кейін жемей тастап қояды, тіміскілеп, жаман-жұтық нәрселерді жемей, таза болып үйренеді. Иіс сезгіштігі де артады. Итті кез келген адам емес, тек бір адам ғана баулиды. Жаңа туған күшік көзін ашып, бауы-рын көтергеннен кейін көрінген нәрсені ұстап, домалатып ойнағыш келеді. Сол бастан алдына тышқан, сарышұнақ өлтіріп, тастап қойса, ырылдап талауға үйренеді. Өскен соң алдымен жетекке баулып, айтаққа дағдыланады. Жетекке үйренген иттер тартынбай, не озып кетпей, қатарласып жүріп отырады. Кейін бірте-бірте тірі нәрсені ұстауға үйретеді. Итті бау аштырып үйреткенде тірі қоянның аяғын байлап, айтақтап ұстатады. Осыдан кейін итті дәл осы тәсілмен түлкіге салады. Алғашқы бауашуы сәтті болған ит келесіде тайсалмай тап береді. Ит түлкі ұстап үйренген соң аңшыға көп жеңілдік туады.
Түлкі ұстауға дағдыланған итті көрінген аңды қуалатпай, тек түлкіге ғана салған. Үйретуі келіспесе тазы ит жыртқышқа айналып қой-қозыларға дейін тамақтап кетеді. Иттің бөлек мінезін дер кезінде байқап, тектеп отыру керек.
Аңға шыққанда тазы аң iзiн шалып, үркiтiп бередi. Әбден төселген кәнігі ит түлкіні қара жерді басып кеткен ізінің иісінен біліп, қуып жүріп ұстап алады. Ит түлкіні өлтірген соң, аңшыны тосып отырады. Иесі өте ұзап кеткен жағдайда алдынан қайта шығып, ұстаған түлкісіне бастап барады. Түлкі өлтіріп үйренген ит қасқырға да шабуылдайды. Иесі иттердi қасқырға жібергеннен кейін оның артынан қиқулып, дем берiп отырады. Азулы тазылар қасқырды қуып жетіп, оны аңшының өзі немесе өзге иттер келгенше бөгеп тұрады. Тазы ит екеулегенде ғана қасқырға күші жетеді.

Баптау, қорғау

Жүгіретін итті де бәйге атындай баптайды. Өйткені ит семірсе жүгіре алмайды, арықтаса әлсіреп шаршағыш болып, аңға зауқы соқпайды. Иттің бабын қабырғасын сипап, санын тұтамдап ұстап біледі. Шабыттанып ширығуына да қарайды. Тамақты нәрлі-нәрсізіне қарай өлшеммен беру керек. Иттің қоясы түспесе бабына келмейді. Егер екі-үш күнге дейін ит қоясын тастамаса, жұмыртқадай ешкі майына адамның шашын қатырып жұтқызады. Сонда, қоясы тез түседі.
Үнемі жүгірткен ит табаны тозып, алдыңғы тұяқтары мұқалып тасырқайды. Ондай кезде иттің аяқтарына жұмсақ былғарыдан, бақайларын қыспайтын, қолқылдамайтын етіп дөңгелек бас, шолақ қоныш етік кигізіледі. Ит етікпен жүгіргенге де үйреніп алады. Бауы шешіліп кетсе, тоқтай қалып, аттан түсіп, бауын байлап бергенше тосып тұрады.
Иттің табанын қорғаудың ендігі бір әдісі – самырсынның жабыспақ шайырын сәл қыздырып, табанына жағып, онан соң құмға бастырып, бірнеше рет қайталап қабыршақ жасайды. Бұл бір күн жүгіргенге жарайды.

Әдебиеттер

• Полферов Я.Я. Охота в Тургайской области. Оренбург, 1896;
• Слудский А.А. Азиятская борзая таза и охота с ней. Алматы, 1939;
• Қанарбаева Б. Қазақтың наным-сенімдері. Алматы: Қағанат-ҚС, 1999;
• Хинаятұлы Б. Қазақтардың төрт түлікке байланысты ырым, жосын-жоралғы, әдет-ғұрыптары. Қазақтың әдет-ғұрыптары мен салт-дәстүрлері: өткендегісі мен бүгіні. Алматы: Ғылым, 2001. 173-190-бб.;
• ҚР МОМ – материалдарынан;
• ОМЭЭ – материалдарынан.