КСРО елтаңбасы

	КСРО елтаңбасы
Негізгі ақпараттар
Бекітілді	1923 жылы 6 шілде
Ұран	«Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!»

КСРО елтаңбасы (орыс. Герб СССР) — КСРО-ның туы және әнұранымен қатар келетін ресми мемлекеттік рәмізі, социалистік елтаңбалардың алғашқыларының бірі. Елтаңба КСРО Конституциясында бекітілген (143-бап) және жер шарының аясында, күн сәулесі менен масақпен қоршалған, одақтық республикалардың тілдерінде «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы жазылған орақ пен балғаның бейнесі болды. Елтаңбаның жоғарғы жағында сары жиегі бар бесбұрышты қызыл жұлдыз бейнеленген.

КСРО мемлекеттік елтаңбасы жұмысшылар мен шаруалар одағын, тең құқылы одақтық республикалардың біртұтас одақтық мемлекетке ерікті түрде бірігуін, барлық ұлттардың теңдігін білдіріп, КСРО халықтарының планетаның барлық елдерінің еңбекшілерімен интернационалдық ынтымақтастығы идеясын көрсетеді.

Елтаңбадағы континенттер ашық қоңыр түспен, ал ұрандар қызыл таспада алтын әріптермен бейнеленген. Масақ мемлекеттің өміршеңдігі мен өркендеуін; күн – коммунистік идеялардың нұры, жарқын болашақты білдіреді.

Тарихы

КСРО алғашқы мемлекеттік елтаңбасын 1923 жылы 6 шілдеде КСРО ОАК бекітті. Оның сипаттамасы 1924 жылғы КСРО Конституциясында бекітілді. 1923-1931 жылдары: «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран масақтармен өрілген алты қызыл таспада жазылған (әр таспа өз тілінде – КСРО-ның ресми тілдері болған төрт құрылтайшы одақтық республикалардың титулдық тілдерінің санына сәйкес): орыс, украин, беларус, армян, грузин және түркі-татар тілдерінде жазылған. 1924 жылы Өзбек және Түрікмен КСР-лары құрылғаннан кейін ленталардың саны одақтық республикалар санымен сәйкес келді, бірақ олардың арасында тікелей сәйкестік болмады. Дәл осындай жағдай 1931 жылы тәжік тілінде ұран қосумен де сақталды. Тек 1937 жылдан бастап «бір республика — титулдық тілінде ұраны бар бір таспа» деген үйлесімділік орнатылып, содан соң да сақталды. 1937-1946 жылдары елтаңбада 11 таспа, 1946-1956 жылдары — 16 таспа, 1956 жылдан бастап — 15 таспа болды^[1].

1922 жылдың күзінде Гознакта кеңестік рәміздерді әзірлеу жөніндегі комиссия жұмыс істей бастады. Алғашқы кеңестік маркалар мен қағаз ақша композициялары жасалды. 1923 жылы 10 қаңтарда КСРО ОАК төралқасы мемлекеттік елтаңба мен туды әзірлеу жөніндегі комиссия құрды. Бұл ретте ОАК құрылтайшы-республикалардың елтаңбаларынан мұра болып қалған одақтың мемлекеттік рәміздерінің негізгі элементтерін: күн сәулесіндегі орақ пен балғаны, «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» ұранын белгіледі. 1923 жылы ақпанда елтаңбаны жасау туралы тапсырыс Гознакка берілді.

Гознак суретшілері ұсынған елтаңбаның әртүрлі нұсқаларында дәстүрлі геральдикалық қалқаннан бас тартып, барлық еңбек құралдардың, соның ішінде айырлардың, тырмалардың, төстердің, тегершіктердің бейнелерін бесбұрыштар мен шеңберлерге орналастыру ұсынылды^[2].

Гознак суретшілері Д.С.Голядкин, Я.Б.Дрейер, Н.Н.Кочура, В.К.Куприянов, П.Румянцев, А.Г.Якимченко, И.Д.Шадрдың елтаңба жобаларының нобайлары сақталған.

Алғашқы жобалардың бірін (1923 ж.) Мәскеудегі Орталық телеграф ғимаратында көруге болады: жер шары масақтармен қоршалған, төбесінде қызыл жұлдыз, бүйірлерінде балға мен орақ бар. Классикалық геральдиканы қолдаушы суретші К. И. Дунин-Борковский КСРО елтаңбасын орақ пен балғамен геральдикалық қалқан ретінде көрсетті. Д. С. Голядкиннің жобасы — ортасында күн сәулесіндегі орақ пен балғасы бар бесбұрыш, айналасы — өнеркәсіптік белгілері орналасқан. Я. Б. Дрейер жобасы – балға, орақ, жұлдыз, жер шары, ұраны бар таспа. В. П. Корзунның жобасы кейінірек бекітілген КСРО елтаңбасына өте жақын. Елтаңбаны жасау жұмысына Гознак көркемді-көшірмелік бөлімінің басшысы В. Н. Адрианов (1875-1938) да атсалысты. Ол, картограф ретінде елтаңбаға жер шарының бейнесін қосуды ұсынған болатын. Соңғысы Одаққа кіру әлемнің барлық мемлекеттері үшін ашық екенін білдіруі керек еді. Жалпы, Елтаңбаның бүкіл композициясын Адрианов жасаған. Елтаңба нобайын жасау жұмыстары мемлекеттік органдардың бақылауында болды. Мысалы, 1923 жылы 28 маусымда ОАК төралқасының хатшысы А. С. Енукидзе елтаңбаның жоғарғы жағында «КСРО» вензелінің орнына қызыл жұлдызды қоюды ұсынды. Оның: «Вензелдің орнына жұлдыз» деген ескертпесі В. П. Корзунның мұрағаттық суретінде сақталған.

1923-1929 жылдардағы КСРО елтаңбасы, Төменгі Новгородтың Сормово ауданындағы Ленин ескерткішінің тұғырында, РКФСР

Қорытынды кезеңде елтаңбамен жұмыс істеуге суретші И. И. Дубасов шақырылды, ол осы соңғы суретті аяқтады. Оның алғашқы әрленімінде елтаңбаның төменгі бөлігін жауып тұратын қызыл таспаға ұрандар орналастырылған. Содан кейін таспа байлауларына алты тілдегі ұрандарды орналастыру туралы шешім қабылданды.

1923 жылы 6 шілдеде КСРО ОАК II сессиясы елтаңбаның бейнесін қабылдады (Конституция жобасының қабылдануымен бір мезгілде). 1923 жылы 22 қыркүйекте елтаңбаның бейнесін КСРО ОАК төралқасының төрағасы А. С. Енукидзе біржолата қабылдады. 1924 жылы 31 қаңтарда Кеңестердің II съезінде қабылданған КСРО Конституциясы жаңа елтаңбаны ресми түрде заңдастырды.

1924 жылғы КСРО Конституциясының 11-тарауында мемлекеттік рәміздерге сипаттама берілген:

«70. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының мемлекеттік елтаңбасы осы 34-бапта аталған тілдерде: «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» жазуы бар, күн сәулесінде бейнеленген және масақтармен қоршалған жер шарындағы орақ пен балғадан тұрады. Елтаңбаның жоғарғы жағында бесбұрышты жұлдыз бейнеленген».

Елтаңба 1936 жылғы КСРО Конституциясында «ЕЛТАҢБА, ТУ, АСТАНА» деген ХІІ тарауында сипатталған. 143-бапта былай делінген:

«Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының мемлекеттік елтаңбасы одақтас республикалардың тілдерінде «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуы күн сәулесінде бейнеленген және масақтармен қоршалған жер шарындағы орақ пен балғадан тұрады. Елтаңбаның жоғарғы жағында бесбұрышты жұлдыз бейнеленген.

1920-жылдардың аяғында елтаңбаға тәжік тілінде: «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген ұран қосылды. Ұранның орысша нұсқасы таспаның орталық байлауына көшті. Осындай елтаңбалар 1934 жылы шығарылған КСРО қазынашылық билеттерінде басылды. Жазулар орыс, украин, беларусь (барлығы кириллицада), грузин (грузин әліпбиі), армян (армян әліпбиі), түркі-татар (араб әліпбиі; Күнгей Кавказ СФКР құрамындағы Әзербайжанның, Өзбек және Түрікмен КСР титулдық тілдерінің өкілі болды), тәжік (латын әліпбиі) тілдерінде жасалды.

1936 жылғы Конституция бойынша КСРО 11 республикадан тұрды (бұрынғы КСФКР-ның субъектілері – Әзербайжан, Армян және Грузин КСР-лары және РКФСР құрамындағы бұрынғы автономиялық Қазақ және Қырғыз КСР-лары дербес одақтас республикаларға айналды). Елтаңбада да таспа саны он бірге теңесті (Әзербайжан, Өзбек және Түрікмен КСР-лары Қазақ және Қырғыз КСР-мен бірге ұранның латын әліпбиіндегі өз нұсқаларын алды). Сол кезден бастап КСРО ыдырағанға дейін елтаңбадағы ұран таспалары одақтас республикалардың титулдық тілдерін ғана емес (олар Одақтың ресми тілдері болып табылады), сонымен қатар республикалардың өзін де білдірді.

1940 жылы 3 қыркүйекте КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының хатшылығы одақтас республикалар санының өзгеруіне және ұлттық тілдердегі ұранның жазылуын нақтылауға байланысты КСРО-ның мемлекеттік елтаңбасына өзгерістер енгізу туралы шешім қабылдады. Жаңа Конституцияны дайындау жұмыстары жүргізіліп, 1941 жылы 3 наурызда Жоғарғы Кеңестің Төралқасы елтаңбаның алдын ала жобасын қабылдады, бірақ жұмыстың аяқталуына соғыс кедергі жасады. Тек 1946 жылы 26 маусымда КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен елтаңбаның жаңа нұсқасы енгізіліп, ұраны одақтас республикалардың 16 тілінде қайта шығарылды. Қолданыстағы жазуларға молдован, латыш, литва, эстон және фин тіліндегі ұрандар қосылды. Орталық Азия республикалары мен Әзербайжан тілдеріндегі жазулар енді кириллицамен жазыла бастады.

1956 жылы 16 шілдеде Карел-Фин КСР автономиялы республикаға айналып, РКФСР құрамына енгізілді, соның нәтижесінде КСРО Жоғарғы Кеңесінің 1956 жылғы 12 қыркүйектегі Жарлығымен елтаңбадан фин тіліндегі ұраны бар он алтыншы таспа алынып тасталды. 1958 жылы 1 сәуірде КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының Жарлығымен беларус тіліндегі мемлекеттік ұранның мәтіні нақтыланды. Ол былай айтылатын болды: «ПРАЛЕТАРЫІ ЎСІХ КРАІН, ЯДНАЙЦЕСЯ!» (бұрынғысы «ПРОЛЕТАРЫІ УСІХ КРАЕЎ, ЗЛУЧАЙЦЕСЯ!»). КСРО елтаңбасына өзгеріс енгізілді. Азғана уақыт бұрын, 1958 жылы 21 ақпанда Беларус КСР Жоғарғы Кеңесінің қаулысымен БКСР елтаңбасында дәл осындай нақтылау енгізілген болатын.

КСРО елтаңбасындағы ұрандары бар таспалардың орналасуы одақтас республикаларды халық санына сәйкес белгіленген Конституцияның 13-бабында көрсетілген тәртіпке сәйкес келді. Орыс тіліндегі жазба, ең көп қоныстанған РКФСР-ді білдіріп, ортасында орналасты, содан соң төменнен жоғары қарай гүлдестелердің оң және сол жақтарын (геральдикалық) кезектесіп беттеді.

Елтаңбаны нақтылау мен қайта сызуды әр уақытта Гознак суретшілері И. С. Крылков, С. А. Новский, П. М. Чернышев, С. А. Поманский жүргізді. 1980 жылы 31 наурызда КСРО Жоғарғы Кеңесі төралқасының Жарлығымен КСРО мемлекеттік елтаңбасы туралы ереже бекітілді. 25 маусымда КСРО Заңында бекітілді. Осы Ережеге сәйкес:

«1. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Мемлекеттік Елтаңбасы — КСРО-ның мемлекеттік егемендігінің, жұмысшылар, шаруалар мен зиялылардың мызғымас одағының, елдің барлық ұлттары мен халықтары еңбекшілерінің достығы мен бауырластығының, коммунистік қоғам құрушы кеңес халқының мемлекеттік бірлігінің нышаны.

2. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Мемлекеттік Елтаңбасы — күн сәулесінің бойында және масақпен жиектеліп, жер шарының аясында орақ пен балғаның бейнесінде одақтас республикалардың тілдерінде: «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазуымен көрсетілген. Елтаңбаның жоғарғы жағында — бесбұрышты жұлдыз бейнеленген. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Мемлекеттік елтаңбасында масақтармен жиектеліп, таспада одақтас республикалардың тілдерінде жазылған жазулар мынадай тәртіппен: ортасында төменгі жағында — орыс тілінде; төменнен жоғарыға қарай сол жағында — украин, өзбек, грузин, литва, латыш, тәжік, түрікмен тілдерінде; оң жағында — беларус, қазақ, әзербайжан, молдован, қырғыз, армян, эстон тілдерінде орналасады. Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының Мемлекеттік елтаңбасының түрлі-түсті бейнесінде орақ пен балға, күн мен масақтар — алтын түсті; жер шарының су беті — көгілдір, материктер — ашық қоңыр; таспа — қызыл; жұлдыз — қызыл түсті, алтын жиекпен қоршалған».

1991 жылдан кейін КСРО елтаңбасы 1994 жылы айналыстан толығымен алынғанға дейін кеңестік қағаз ақшаларында, 1993 жылға дейін басылған әртүрлі құжаттарда болды (1992 жылы кеңестік құжаттарды басып шығару жалғасты). КСРО рәміздерін толық пайдалану посткеңестік кеңістікте 2002 жылы КСРО төлқұжаттарын беру және мөртаңбалар мен олардың бейнелері бар құжаттарды пайдалану тоқтатылған кезде тоқтатылды.

Галереясы

1923 жылдың 6 шілдесіндегі КСРО елтаңбасы
КСРО елтаңбасы (1931—1936)
КСРО елтаңбасы (1936—1946)
КСРО елтаңбасы (1946—1956)
1926 жылғы елтаңбалы (пошта) маркадағы елтаңба
Тіркеу алымын төлегені туралы белгідегі елтаңба, 1930-жылдары
10 000 рублдік қағаз ақшадағы елтаңба, 1923 жыл
1 рублдік қағаз ақшадағы елтаңба, 1934 жыл
Пошта маркасы, 1946 жыл
Пошта маркасы, 1946 жыл

Одақтас және автономиялы республикалардың елтаңбалары

Барлық одақтас республикалардың мемлекеттік елтаңбалары болды; елтаңбалардың сипаттамасы республикалардың конституцияларында қамтылды. Республикалық елтаңбалардың негізгі элементтері сондай-ақ күн сәулесіндегі орақ пен балға және республиканың ресми тілдерінде (шын мәнінде оның титулдық тілі менен орыс тілінде) «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» деген жазу болды. Одақтас республикалардың мемлекеттік елтаңбалары, әдетте, олардың табиғатының, шаруашылығы мен мәдениетінің ерекшеліктерін көрсетті.

Автономиялы республиканың мемлекеттік елтаңбасы ол кіретін одақтас республиканың елтаңбасы, оған сол автономиялы республиканың және (егер олар ерекшеленсе) тиісті одақтас республиканың тілдерінде автономиялы республика атауы мен автономиялы республиканың және тиісті одақтас республиканың (егер олар ерекшеленетін болса) тіл(дерінде)інде «Барлық елдердің пролетарлары, бірігіңдер!» ұраны қосылды, ал РКФСР құрамына кірмейтін автономиялы республикалар үшін — қосымша орыс тілінде де жазылды.

Қазіргі мәртебесі

Бірқатар елдер заңды түрде кеңес рәміздерін нацистік рәміздермен теңестіретіндіктен, мысалы, Мажарстанда, Грузияда, Латвияда, Литвада, Польшада және Украинада — бұл елдерде КСРО елтаңбасын көпшілік алдында көрсетуге тыйым салынады (ақпараттық, мұражайлық және осыған ұқсас мақсаттарда пайдалануды қоспағанда). Еуропалық сот, сонымен қатар, КСРО елтаңбасы бейнеленген тауар белгілерін тіркеуге тыйым салды^[3].

Тағы қараңыз

Әдебиет

Поцелуев В. А. Гербы Союза ССР: Из истории разработки / Редактор М. А. Романова, художник В. И. Примаков — Мәскеу: Политиздат, 1987. — Б. 166.
Болотина С. Как создавался наш герб // Наука и жизнь : журнал. — Мәскеу - 1983 ж.. — № 11. — б. 20—24.

Дереккөздер

[1] Герб СССР. (орыс.)

[2] Соловьев А. Вилы, грабли, шестеренки… Что еще предлагалось изобразить на государственном гербе Советского Союза // Санкт-Петербургские ведомости. — 2023. — 19 июля.. (орыс.)

[3] Использование герба СССР в качестве торговой марки запрещено Европейским судом (17 қазан 2011). (орыс.)

[1]

[2]

[3]