Кабардалар
| адыгэ | |
| Кабардалар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
700 000 (2010 ж.) | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
517 000 |
 Иордания |
166 000 |
 Сирия |
40 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Кабардалар (кабард.-шерк. адыгэ) — адығтардың субэтносы. Ресей Федерациясы мен Таяу Шығыстағы халық. Жалпы саны шамамен 700 мың адам (2010, бағалау). Олар негізінен Қабарда-Балқария Республикасының жазық және тау етегіндегі бөліктерінде (Чегем, Урван, Лескен, Терск, Зольск, Бақсан аудандары және Нальчик қаласында). Адыгеяның Кошехабль және Уляп аудандарындағы Ходз, Блечепсин және Кошехабль ауылдарында да жинақы тұрады. Моздок бекінісін салғаннан кейін (1763 ж.) - Моздокта және Солтүстік Осетияның Моздок ауданында және Ставрополь өлкесінің оған іргелес Курск ауданында - моздок адыгтары тұрады.
Ресейдегі саны 517 мың адам, оның ішінде Қабарда-Балқарияда 490,5 мың адам, Ставрополь өлкесінде 8 мың адам, Солтүстік Осетияда 2,8 мың адам. (2010, халық санағы). Сонымен қатар Түркияда, Сирияда, Иордания («адыгтар», «черкестер» деп аталады), Еуропа, Африка және Америка елдерінде тұрады.[1]
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қабарда-Черкес тілінде сөйлейді. Ғалымдар оны Абхаз-Адыг отбасының бір бөлігі ретінде қабарда-черкес тілі деп атайды. Кейбір лингвистер адыг және қабарда-черкес тілдерін адыгтарға ортақ бір тілдің диалектілері деп санайды. Қабарда тілінің алғашқы жазба ескерткіші 17-ғасырдан басталады. Қабарда тілінің әліпбиі 19-ғасырда кириллица жазуына, 1923 ж. латын жазуына, 1936 ж. қайтадан кириллица жазуына көшірілген. Жергілікті мектептердің бастауыш сыныптарында ана тілі оқытылады. Халықтың күнделікті өмірінде орыс тілімен қатар қабарда-черкес тілі де кеңінен қолданылады.[2]
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Сенушілер - сүнниттік мұсылмандар, Моздок қабардалары - негізінен православиелік христиандар.
Кабардалар мен балқарлар ертеде жергілікті халық нанымдарын, пұтқа табынушылықты ұстанды. 2012 жылы республикадағы халықтық дінді ұстанушылар халықтың 3%-ын құраған.
Кавказдағы ислам тарихы біздің дәуіріміздің VIII ғасырында басталады. 737 жылы Хазар қағанатының әскерлерін арабтар талқандады, ал араб-Хазар келісімінің шарттары бойынша қаған Исламды қабылдауға рұқсат берді. Бұлғар-буржанның көп бөлігі (қазіргі балқарлардың, қарашайлардың және құмықтардың ата-бабалары) мұсылмандықты қабылдады.
Қабарда-Балқария аумағында исламданудың келесі серпіні XVI ғасырда басталады, және ол Қырым татарларының, одан кейін Осман түріктерінің күші мен ықпалымен тарады. Сунниттік ислам қабардалар арасында, ал аз дәрежеде Кавказдың таулы аймақтарында өмір сүрген балқарлар арасында тарады. Кейіннен ислам жергілікті дәстүрлермен қосылып, ислам құқығының нормалары (шариғат) әдет-ғұрыптармен және жазылмаған ережелермен (адат) тепе-теңдікке келді.[3]
Сыртқы келбеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қабардалар ақсүйектерге тән бет-әлпеттері, мәнерлі көздері және сымбатты позасы бар адамдар. Шығыстан шыққан ерекшеліктер мен еуропалық сипаттамалардың қоспасы, олардың сыртқы түрін ерекше және тартымды етеді. Қабардалар - жақсы физикалық пішін және тамаша дене пропорцияларына ие. Олардың сыртқы түрінің маңызды элементі - кең иықтар мен жіңішке фигурасы. Кабарда әйелдері көбінесе олардың сымбаттылығы мен талғампаздығымен ерекшеленеді. Олардың ұзын, тік шаштары және әдемі бет ерекшеліктері бар.[4]
Этнонимі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазіргі зерттеушілер адығтардың б. з. б. IV мыңжылдықта болған Майкоп мәдениетін тасымалдаушылардың ұрпақтары екенін анықтады[5]. Адығтардың ата-бабалары Майкоп мәдениетінің мұрагерлері ретінде — Солтүстік Кавказ, Қобан маңы және Қобанды тарихта із қалдырды.
Сондай-ақ көптеген ғалымдар (Дунаевская И.М., Дьяконов И.М. және т.б.) қазіргі адығ-абхаз тілдерінің ежелгі дәуірде Орталық және Шығыс Анадолы аумағында өмір сүрген көне хаттар және кашкалардың тілдерімен ұқсастығын көрсетеді[6].
Б. з. б. 1 мыңжылдықта Қара теңіздің шығыс жағалауында қазіргі адығтардың тікелей ата-бабалары болып табылатын меот тайпалары қоныстанды. Айта кетейік, меот тайпаларының бірі – синдтер — б.з.б. V ғ. қазіргі Ресей аумағында Синдтік айлақ немесе Горгиппия (қазіргі Анапа) деген астанасы бар бірінші мемлекет — Синдиканы құрды. Синдика құл иеленуші мемлекет, Қара теңіздегі ежелгі грек отарларымен сауда қатынасында болды. Кейін Синдика Боспор патшалығына кірді. Содан кейін тағы бір көне адығ тайпасы – зихтер пайда болды, олар солтүстік-батыс Кавказдың көптеген тайпаларын өздерінің қамқорлығымен әскери одаққа біріктіре алды, бұл оларға гот-тетракситтермен сәтті күресуге көмектесті[7].
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Олар I—VI ғасырларда зихтер, XIII—XIX ғасырларда черкес деген атпен белгілі болған. 1 мыңжылдықтың ортасында черкестердің бір бөлігін ғұндар Кубанның арғы жағына ығыстырды. ХІІІ-ХV ғасырларда Орталық Кавказға кері қозғалыс болды, ол Қабарданың – дербес саяси бірлік құрылуымен және хабарды халқының қалыптасуымен аяқталды. 1557 жылы Кабарданың жоғарғы князі Темрюк орыс патшасы Иван IV-тен оны қол астына алуды өтінді, 1774 жылы Түркиямен жасалған Кучук-Қайнарджи келісіміне сәйкес Қабарда Ресейге қосылды.
1921 жылы РСФСР құрамында Кабардин автономиялық округі, 1922 жылы біріккен Кабардин-Балқар автономиялық округі, 1936 жылы Кабардин-Балқар АКСР-і болып қайта құрылды. Балқарлар күштеп жер аударылған 1944 жылдан 1957 жылға дейін республика Кабардия Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы ретінде өмір сүрді. 1957 жылы Кабардин-Балқар Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасы қалпына келтірілді. 1991 жылы қаңтарда Кабардин-Балқар Жоғарғы Кеңесі Егемендік туралы Декларацияны қабылдап, Кабардин-Балқар КСР-ін, 1992 жылдың наурызынан бастап Кабардин-Балқар Республикасын жариялады.[8]
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қабардалардың дәстүрлі кәсібі егіншілік және мал шаруашылығы болды. Онда бидай, арпа, сұлы, тары және бақша дақылдарының алуан түрі өсіріледі, ормандар жеміс ағаштары мен ағаштарға толы. Теректің өзенінің жағасында жүзім шаруашылығы өркендеген, қарбыз да көп өседі, асқабақ, қияр, қауын да өсіріледі. Ауыл шаруашылығының негізгі саласы жылқы мен табын-отар қой, мұнда ірі қара мал азырақ кездеседі. Олар буйвол да өсіреді. Жаздың басында Үлкен Қабардадан үйір-үйір жылқылар мен қойлар Малка мен Подкумкаға жіберіліп, олар жаз маусымы бойына жайылымда ұсталады. Кіші Кабардада жайылымдар елді мекендерге жақын орналасқан.
Қабардалар омарташылықпен де айналысады, олардың балы Кавказдағы ең жақсылардың бірі болып саналады. Кабардалар мата мен киіз, арбалар мен ер-тоқымға арналған жақтаулар жасайды, оларды шаруашылықта пайдаланады немесе тұзға және басқа да қажетті заттарға айырбастайды. Кәсібі мен қолөнері дамыған: ерлер – ұсталық, қару-жарақ, зергерлік бұйымдар, әйелдердікі – шұғадан, киізден ою-өрнекті төсеніштер.[9]
Өмір салты[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазіргі өмір барған сайын урбанизациялануда, бірақ олар көптеген дәстүрлі белгілерді сақтайды. Негізінен, әдептілік ережелері, әсіресе, үлкен мен кішінің, ер мен әйелдің, қарым-қатынаста сақталады. Олар адыгэ хабзэге көп көңіл бөледі - бұл әдет-ғұрып заңдарының, моральдық өсиеттердің және этикет ережелерінің жиынтығы. Адыгэ хабзесінің көптеген элементтері әскери өмірге жақсы бейімделген материалдық мәдениет элементтерімен бірге ерлердің киімі, ер-тоқым техникасы, атқа міну, т.б. көрші халықтар арасында кеңінен таралған. ХІХ ғасырға дейін көп балалы отбасы басым болды. Содан кейін шағын отбасы тарады, бірақ оның өмір салты патриархалды болып қала берді.
Елді мекендердің орналасуы XIX ғасырдың ортасына дейін шоғырланып орналасып, содан кейін көше пайда болды. Князьдер, ауқатты шаруалар тұрғын үйден басқа, қонақтарға арналған үй (аула) - кунацкая салды. Тұрғын үйлері тікбұрышты пішінді, төбесі сабанмен жабылды. ХІХ ғасырдың екінші жартысында саманнан және тастан жасалған құрылымдар, темірден және плиткадан жасалған шатырлар пайда болды.
Ұлттық киімдері: ерлер - күміс белбеу, кенжал, черкеска, бастарына бөрік (папаха), бурка, тон, башлык, әйелдері - кең етекті жейде, шаровары, сыртынан ұзын етекті көйлек, алтынмен кестеленген бас киім киген. Аяқ киімдері - сафьян чувяк.
Дәстүрлі тағамдары қайнатылған және қуырылған қой еті, сиыр еті, күркетауық, тауық еті, олардан жасалған сорпалар, қышқыл сүт, сүзбе. Кептірілген және ысталған қой еті кең таралған және кәуап жасау үшін қолданылады, қатты пісірілген тары ботқасы ет тағамдарымен бірге беріледі. Сусын – махсыма – уыт пен бірге тары ұнынан жасалады.
Фольклоры өте бай: нарт эпосы, тарихи және батырлық жырлар, т.б. Дәстүрлі бейнелеу мотивтері мүйіз тәрізді бұйралармен сипатталатын жануарлар мен өсімдіктер әлемінің стильдендірілген элементтері.[10]
Қазақстандағы қабардалар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қабардалардың бір бөлігі соғыс жылдарында Қазақстанға күштеп көшірілген, кейінгі легі 90-жылдардардан бастап көші-қон үрдісіне орай қоныстанған. Қазақстандағы қабардалардың саны - 230 адам (2013).[11]
Танымал тұлғалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Михаил Шемякин - кеңестік, американдық және ресейлік суретші және мүсінші.[12]
- Юрий Темірқанов – дирижер, КСРО халық әртісі.[13]
- Мұхадин Құмахов – орыс тілшісі, кавказтанушы, филология ғылымдарының докторы, профессор, Ресей Ғылым академиясы Тіл білімі институтының бас ғылыми қызметкері.[14]
- Әлім Кешоқов - кеңес ақыны, жазушы.[15]
- Лия Ахеджакова - кеңестік және ресейлік актриса, Ресей Федерациясының халық әртісі.[16]
- Мұрат Қарданов - грек-рим күресінен 2000 жылғы Олимпиада чемпионы.[17]
Бейнефильмдер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- Қабардалардың менталитеті.https://www.youtube.com/watch?v=hCiwDq1H5RE
- Кабардиндер, олар кімдер? https://www.youtube.com/watch?v=ikaDVE54zVk
- Кабардия тойы.https://www.youtube.com/watch?v=4CIIRzsxrRI
- Кабардин-Черкес тілі. https://www.youtube.com/watch?v=T0JeDGm-9ro
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5651603?ysclid=lsbfvy2oqs491071784
- ↑ https://travelask.ru/articles/kabardintsy-smelye-voiny-i-zakonodateli-mod?ysclid=lsbguv7xfm85239929
- ↑ https://www.gumilev-center.ru/kakie-religii-ispoveduyut-narody-respubliki-kabardino-balkarii/?ysclid=lsbhqa8m5s824792129
- ↑ https://www.brodovoe.ru/simfonia-stila/kak-viglyadyat-kabardintsi.php?ysclid=lsbohir959922151333
- ↑ Хотко С. Х. Черкесский историко-культурный тип. История Черкесии в средние века и новое время
- ↑ Дунаевская И. М., Дьяконов И. М. Хаттский (протохеттский) язык // Языки Азии и Африки. Т. III. — М., 1979. — С. 79—83
- ↑ Vita de' Zichi chiamati Ciarcassi di G. Interiano Мұрағатталған 8 желтоқсанның 2012 жылы.
- ↑ http://www.etnosy.ru/node/220
- ↑ http://www.etnosy.ru/node/519
- ↑ http://www.etnolog.ru/people.php?id=KABA
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 208-бет ISBN 978-601-7472-88-7
- ↑ https://biographe.ru/uchenie/mikhail-shemyakin/?ysclid=lsbmthkc5v688084274
- ↑ https://ria.ru/20231102/temirkanov-1906994982.html?ysclid=lsbmxasgmx501776838
- ↑ https://fedpress.ru/person/1727227
- ↑ https://www.kino-teatr.ru/kino/screenwriter/sov/259098/bio/?ysclid=lsbn3h6q6r204612210
- ↑ https://24smi.org/celebrity/292-liia-akhedzhakova.html?ysclid=lsbn7vg03g34984916
- ↑ https://er.ru/person/6ea65362-132e-4438-9513-1cdcf036e826?ysclid=lsbnd8b3r3744088082