Кабардалар
| Кабардалар | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
шамамен 2 млн адам | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Түркия |
1 117 000 бастап |
 Ресей |
516 826 |
 Иордания |
82 000 |
 Сирия |
34 000 |
 Сауд Арабиясы |
26 000 |
 Германия |
14 000 |
 АҚШ |
3700 |
 Қазақстан |
5000 |
 Өзбекстан |
1400 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Кабардалар (кабард.-шерк. адыгэ) — адығтардың субэтносы. Ресей Федерациясы мен Таяу Шығыстағы халық. Ресейде, негізінен, Кабарда-Малкарияда, сондай-ақ Краснодар және Ставропол өлкелерінде, Қарашай-Шеркесияда, Адыгеяда және Солтүстік Осетияда тұрады.
Кабарда-Малқарияда 2010 жылғы халық санағы бойынша олар республика халқының 57% құрады. Олар Солтүстік Кавказ тілдер отбасы абхаз-адығ тобының кабарда-шеркес тілінде сөйлейді[1].
Тілі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Иберий-кавказ тілдері шоғырының абхаз-адыгей бұтағының адыгей тобына жатады. Қабарда тілінің алғашқы жазба ескерткіші 17-ғасырдан басталады. Қабарда тілінің әліпбиі 19-ғасырда кириллица жазуына, 1923 ж. латын жазуына, 1936 ж. қайтадан кириллица жазуына көшірілген.
Діні[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Мұсылман сүнниттер. Православие дінін ұстанушылар Моздок маңында тұрады.
Тарихы[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Адығтардың ең ежелгі ата-бабалары[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қазіргі зерттеушілер адығтардың б. з. б. IV мыңжылдықта болған Майкоп мәдениетін тасымалдаушылардың ұрпақтары екенін анықтады[2]. Адығтардың ата-бабалары Майкоп мәдениетінің мұрагерлері ретінде — Солтүстік Кавказ, Қобан маңы және Қобанды тарихта із қалдырды.
Сондай-ақ көптеген ғалымдар (Дунаевская И.М., Дьяконов И.М. және т.б.) қазіргі адығ-абхаз тілдерінің ежелгі дәуірде Орталық және Шығыс Анадолы аумағында өмір сүрген көне хаттар және кашкалардың тілдерімен ұқсастығын көрсетеді[3].
Б. з. б. 1 мыңжылдықта Қара теңіздің шығыс жағалауында қазіргі адығтардың тікелей ата-бабалары болып табылатын меот тайпалары қоныстанды. Айта кетейік, меот тайпаларының бірі – синдтер — б.з.б. V ғ. қазіргі Ресей аумағында Синдтік айлақ немесе Горгиппия (қазіргі Анапа) деген астанасы бар бірінші мемлекет — Синдиканы құрды. Синдика құл иеленуші мемлекет, Қара теңіздегі ежелгі грек отарларымен сауда қатынасында болды. Кейін Синдика Боспор патшалығына кірді. Содан кейін тағы бір көне адығ тайпасы – зихтер пайда болды, олар солтүстік-батыс Кавказдың көптеген тайпаларын өздерінің қамқорлығымен әскери одаққа біріктіре алды, бұл оларға гот-тетракситтермен сәтті күресуге көмектесті[4].
Кәсібі[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қабардалардың дәстүрлі кәсібі егіншілік және мал шаруашылығы болды. Бидай, арпа, тары, жүгері екті. Бау-бақша, ара шаруашылығымен айналысқан. Ұсақ және ірі қара мал өсірген. Олар әйгілі Қабардалық жылқы тұқымын өсірген тамаша жылқы өсірушілер ретінде танымал болды. Жылқылар ерекше төзімділігімен, еңбекқорлығымен, ауруға төзімділігімен ерекшеленді. Кәсіп пен қолөнер дамыды – ұсталық, қару-жарақ, зергерлік бұйымдар т.б.
Мәдениеті[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Фольклоры бай, эпосы, тарихи-ерлік әндері т.б. бар. Ұлттық киімдері: ерлер - күміс белбеу, кенжал, черкеска, бастарына бөрік (папах), бурка, тон, башлык, әйелдері - кең етекті жейде, шаровары, сыртынан ұзын етекті көйлек, алтынмен кестеленген бас киім киген. Аяқ киімдері - сафьян чувяк.
Дәстүрлі тағамдары - еттен (шашлык, қақталған ет), сүттен (сүзбе, айран) жасалған. Сусындары - бидайдан жасалған махсыма.
Қазақстандағы қабардалар[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қабардалардың бір бөлігі соғыс жылдарында Қазақстанға күштеп көшірілген, кейінгі легі 90-жылдардардан бастап көші-қон үрдісіне орай қоныстанған. Қазақстандағы қабардалардың саны - 230 адам (2013).[5]
Дереккөздер[өңдеу | қайнарын өңдеу]
- ↑ Перепись 2010. Население по национальности и владении русским языком. Мұрағатталған 12 наурыздың 2017 жылы.
- ↑ Хотко С. Х. Черкесский историко-культурный тип. История Черкесии в средние века и новое время
- ↑ Дунаевская И. М., Дьяконов И. М. Хаттский (протохеттский) язык // Языки Азии и Африки. Т. III. — М., 1979. — С. 79—83
- ↑ Vita de' Zichi chiamati Ciarcassi di G. Interiano Мұрағатталған 8 желтоқсанның 2012 жылы.
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 208-бет ISBN 978-601-7472-88-7